مروری بر شیوه حدیث نگاری رئیس المحدثین
مرحوم کلینی احادیث را بر اساس معیار عدم مخالفت با قرآن و نیز موافقت با اجماع جمع آوری کرده است و امتیازات کتاب کافی وی عبارتند از: جامعیت نسبی، چینش قابل تحسین، نزدیکی عصر تدوین کتاب کافی به دوران امامت ائمه علیهم السلام و شخصیت علمی مولف؛
اشاره: «کافی» نخستین کتاب جامع شیعه در زمینه حدیث است و مرحوم کلینی پیش از خود به کتاب جامعی در زمینه حدیث دسترسی نداشته تا با الگو گرفتن از آن و رفع کاستی هایش به تنظیم روایات بپردازد، با این حال، چینش ابواب و فصول در کتاب کافی، به روشنی از حسن سلیقه و نگرش جامع و قابل تحسین کلینی در تنظیم و تبویب روایات حکایت دارد. او که احادیث را بر مبنای عدم مخالفت با قرآن و اجماع ذکر کرده، نخستین کسی است که لقب ثقه الاسلام گرفت. به مناسبت 19 اردیبهشت، روز بزرگداشت کلینی در گروه راهبرد خبرگزاری دانا مروری اجمالی بر شیوه حدیث نگاری این متقدم محدث داشته ایم.
مشکلات حدیث در عصر کلینی
مطابق نامه ای که کلینی به یکی از دوستان خود می نویسد می توان برداشت کرد که حدیث در عصر وی دچار دو مشکل اساسی بوده است: 1- احادیث در مجموعهای واحد و منسجم، تدوین و تنظیم نشده بود، تا مراجعه به آن انجام وظایف دینی را آسان سازد. 2- روایات پراکنده میان مردم دچار آشفتگی و تعارض شدید بود و این امر باعث اختلاف نگرشهای کلامی و فقهی در میان آنان بود، با این تردید وجود روایات مجعول و در درجه بالاتر صدور روایات تقیه از عوامل راهیافت چنین اختلافی در آن دوران بوده است.
شیوه ی تألیف
مرحوم کلینی برای تدوین کافی از اصول اربعه مائه و سایر منابع روایی که عمدتا در کتابخانه استاد خود علی بن ابراهیم قمی فراهم بود، استفاده کرد و در این راه از راهنمایی استادش نیز بهرهمند بود. وی چنانچه خود در مقدمه ی کتاب آورده، احادیث را بر اساس معیار عدم مخالفت با قرآن و موافقت با اجماع جمعآوری کرده است و در آنجا که وجهی برای ترجیح نمیدید از باب «بایما أخذتم من باب التسلیم وسعکم»، یکی از دو روایت متعارض را که در نظرش به صحت نزدیکتر بوده برگزیده است. او بدین ترتیب کوشید از انعکاس روایات متعارض که کار فهم و قضاوت را دشوار می کند، اجتناب کند.
با وجود این، مرحوم کلینی از این جهت که در انتخاب روایات به اجتهاد خود عمل کرده و برای قضاوت آیندگان از انعکاس همهی روایات پرهیز کرده، مورد انتقاد قرار گرفته است. کلینی بر اساس نقشه مشخص و تدبیر شدهای روایات اصول را بر روایات فروع مقدم داشته و روایاتی که نسبتا پراکندهاند اما با این حال، حاوی نکات معرفتی هستند در آخر کتاب با عنوان «روضه» منعکس ساخته است، او در کتاب اصول با درایت اندیشی، نخست روایات عقل وجهل و سپس روایات علم و فضیلت دانش آموزی را ذکر میکند و سپس در کتاب توحید روایات خداشناسی و سپس در کتاب الحجه با تعمیم حجت بر پیامبر و امام شناسی، روایات پیامبر شناسی و امام شناسی را گرد آورده آنگاه به فصولی دیگر هم چون: کتاب ایمان و کفر، کتاب دعا، کتاب فضیلت قرآن و کتاب معاشرت میپردازند، فروع کافی نیز بر اساس کتب و فصول فقهی از کتاب طهارت تا دیات تنظیم شده است.
مرحوم کلینی در پایان مقدمه خود بر کتاب کافی علت مقدم داشتن دو کتاب عقل و جهل و کتاب فضیلت علم را چنین تبیین کرده است: «نخستین بابی که با آن شروع می کنم کتاب عقل و فضائل علم است زیرا عقل، محوری است که مدار همه چیز است وبا آن احتجاج میشود و ثواب و عقاب بر محور آن استوار است.»
بزرگداشت شیخ کلینی در نمایشگاه کتاب تهران
در پایان شایان ذکر است که همزمان با ایام بزرگداشت شیخ کلینی، مراسم بزرگداشتی با سخنرانی دکتر منصور پهلوان، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران و استاد حسین استادولی،مترجم برجسته قرآن کریم و حدیث پژوه ، از ساعت 10 تا 11:15 روز پنجشنبه 19 اردیبهشت 1392 در سرای اهل قلم بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران واقع در طبقه دوم شبستان برگزار می شود.
مشکلات حدیث در عصر کلینی
مطابق نامه ای که کلینی به یکی از دوستان خود می نویسد می توان برداشت کرد که حدیث در عصر وی دچار دو مشکل اساسی بوده است: 1- احادیث در مجموعهای واحد و منسجم، تدوین و تنظیم نشده بود، تا مراجعه به آن انجام وظایف دینی را آسان سازد. 2- روایات پراکنده میان مردم دچار آشفتگی و تعارض شدید بود و این امر باعث اختلاف نگرشهای کلامی و فقهی در میان آنان بود، با این تردید وجود روایات مجعول و در درجه بالاتر صدور روایات تقیه از عوامل راهیافت چنین اختلافی در آن دوران بوده است.
شیوه ی تألیف
مرحوم کلینی برای تدوین کافی از اصول اربعه مائه و سایر منابع روایی که عمدتا در کتابخانه استاد خود علی بن ابراهیم قمی فراهم بود، استفاده کرد و در این راه از راهنمایی استادش نیز بهرهمند بود. وی چنانچه خود در مقدمه ی کتاب آورده، احادیث را بر اساس معیار عدم مخالفت با قرآن و موافقت با اجماع جمعآوری کرده است و در آنجا که وجهی برای ترجیح نمیدید از باب «بایما أخذتم من باب التسلیم وسعکم»، یکی از دو روایت متعارض را که در نظرش به صحت نزدیکتر بوده برگزیده است. او بدین ترتیب کوشید از انعکاس روایات متعارض که کار فهم و قضاوت را دشوار می کند، اجتناب کند.
با وجود این، مرحوم کلینی از این جهت که در انتخاب روایات به اجتهاد خود عمل کرده و برای قضاوت آیندگان از انعکاس همهی روایات پرهیز کرده، مورد انتقاد قرار گرفته است. کلینی بر اساس نقشه مشخص و تدبیر شدهای روایات اصول را بر روایات فروع مقدم داشته و روایاتی که نسبتا پراکندهاند اما با این حال، حاوی نکات معرفتی هستند در آخر کتاب با عنوان «روضه» منعکس ساخته است، او در کتاب اصول با درایت اندیشی، نخست روایات عقل وجهل و سپس روایات علم و فضیلت دانش آموزی را ذکر میکند و سپس در کتاب توحید روایات خداشناسی و سپس در کتاب الحجه با تعمیم حجت بر پیامبر و امام شناسی، روایات پیامبر شناسی و امام شناسی را گرد آورده آنگاه به فصولی دیگر هم چون: کتاب ایمان و کفر، کتاب دعا، کتاب فضیلت قرآن و کتاب معاشرت میپردازند، فروع کافی نیز بر اساس کتب و فصول فقهی از کتاب طهارت تا دیات تنظیم شده است.
مرحوم کلینی در پایان مقدمه خود بر کتاب کافی علت مقدم داشتن دو کتاب عقل و جهل و کتاب فضیلت علم را چنین تبیین کرده است: «نخستین بابی که با آن شروع می کنم کتاب عقل و فضائل علم است زیرا عقل، محوری است که مدار همه چیز است وبا آن احتجاج میشود و ثواب و عقاب بر محور آن استوار است.»
بزرگداشت شیخ کلینی در نمایشگاه کتاب تهران
در پایان شایان ذکر است که همزمان با ایام بزرگداشت شیخ کلینی، مراسم بزرگداشتی با سخنرانی دکتر منصور پهلوان، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران و استاد حسین استادولی،مترجم برجسته قرآن کریم و حدیث پژوه ، از ساعت 10 تا 11:15 روز پنجشنبه 19 اردیبهشت 1392 در سرای اهل قلم بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران واقع در طبقه دوم شبستان برگزار می شود.
