عملکرد اوپک از آغاز تا کنون

به گزارش گروه انرژی خبرگزاری دانا، اوپک زمانی پا به عرصه وجود نهادکه حاکمیت یکپارچه شرکت های چند ملیتی بر ذخایر و عملیات نفتی بالادستی و پایین دستی برقرار بود. این شرکت ها ۹۴ درصد ذخایر نفت خام، ۹۰ درصد تولید و ۷۵ درصد ظرفیت پالایشی جهان در سال۱۹۶۰ را در اختیار داشتند.

به گزارش شانا، همچنین درصد بالایی از سهم حمل و نقل و فروش جهانی نفت در اختیار این شرکت ها بود. به همین دلیل اوپک در سال های نخست تاسیس خود، موفق به تحقق هدف های خود در جلوگیری از کاهش قیمت نفت نشدکه البته نبود هماهنگی میان اعضا و نبود انسجام کافی در سیاست ها و فعالیت های اعضا نیز در این امر موثر بود.

اقتدار کامل شرکت های نفتی و حاکمیت آنان بر سیاست های دولتی و قیمت گذاری در کشورهای عضو اوپک موجب شد تا در کل دهه۱۹۶۰ همچون گذشته، سیاست نفت ارزان ادامه یابد و کشورهای صاحب نفت متحمل خسارت های فراوانی به دلیل فروش ارزان ثروت ملی خود شوند؛ به گونه ای که این روند کاهش قیمت واقعی نفت تا سال ۱۹۷۳ همچنان ادامه داشت.

بعد از سال۱۹۷۳ و به دنبال افزایش شدید قیمت نفت که عوامل سیاسی، اقتصادی و بین المللی متعددی در آن نقش داشتند، نظریه پردازان به بحث درباره عملکرد اوپک و بازار نفت پرداختند و برای تعیین و توجیه سیاست های تولید و قیمت گذاری نفت الگوهای متفاوتی را ارایه کردند.

روند افزایشی قیمت در این سال ها و مازاد ناشی از بالا بودن قیمت بازاری نفت نسبت به هزینه استخراج، این تفکر را قدرت بخشید که اوپک در بازار قدرت انحصاری تعیین قیمت نفت را داراست.از سال ۱۹۷۳ تا سال۱۹۸۱ راهبرد اوپک تنها به اعلام قیمت محدود نمی شد و سازمان درصدد ایجاد تفاهم و اتحاد میان اعضا نیز بود.

به طورخلاصه می توان فعالیت های اوپک در این دوران را، افزایش قیمت نفت در سطوح مختلف، همچنین پیش بینی برخی عوامل بازار عنوان کرد. در اواخر سال های دهه ۱۹۷۰ و شروع دهه ۱۹۸۰، مجموعه ای از عوامل از جمله بالا بودن توان تولیدی اوپک، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و جنگ ایران و عراق، عرضه نفت را تحریک کرد و کاهش عرضه موجب افزایش بسیار زیاد سطح قیمت ها شد و اختلاف عمیقی را میان اعضا به وجود آورد و این اختلاف در مورد تعیین سطح قیمت هنوز هم به مثابه یک مانع اساسی در ایجاد راهبرد مشترک در میان اعضا عمل می کند.

کاهش شدید قیمت دلیل کشمکش های اعضا

برای مثال، اوپک در سال۱۹۷۸ اقدام به تشکیل کمیته راهبرد بلندمدت کرد و بعد از چند سال این کمیته بدون نتیجه منحل شد.تحولات دهه۱۹۸۰ و پیدایش تولیدکنندگان متفاوت نفت از یک سو و رقابت های اعضای اوپک در داخل این سازمان از سوی دیگر، به تدریج سبب بروز رفتار متفاوتی در بازار نفت شد.

کاهش شدید قیمت نفت در سال۱۹۸۶ و کشمکش های بعدی اعضا در تعیین قیمت مناسب برای نفت، قدرت انحصاری ناشی از تصمیم گیری یکپارچه اعضای اوپک را زیر سوال برد. دیدگاه های سیاسی متفاوت و اختلاف در میزان ذخایر نفتی اثبات شده، درامد جمعیت و نیز موقعیت ژیوپولتیک متفاوت اعضای اوپک در روند تصمیم گیری های سازمان، تاثیر به سزایی داشته است.

در اوضاع و احوالی که سطح قیمت درحدی بود که اعضا با کنترل تولید، می توانستند درامد خود را به حداکثر برسانند، سیاست عربستان در اعمال سیاست net back ، سایر کشورها را از رسیدن به این هدف بازداشت.

عربستان در این دوره کمترین کاهش درامدی ناشی از سقوط قیمت ها را از سرگذراند، اما سایر کشورها به شدت اسیب دیدند. علت روی اوردن اوپک به این سیستم فروش را می توان در کاهش سهم اوپک و به ویژه سهم عربستان سعودی از بازار جست وجو کرد که در ان زمان مصمم شده بود به عنوان تولید کننده رهبر، ایفای نقش کند.

به دنبال این امر رقابت شدیدی برای حفظ سهم بازار از سوی هر یک از کشورهای عضو، موجب کاهش شدید قیمت ها شد. به عبارت دقیق تر در این برهه رها کردن قیمت از سوی اوپک با هدف گرفتن مجدد سهم بازار بوده است ولی این امر نه به عنوان یک سیاست هماهنگ میان اعضا بلکه بر اساس تصمیم عربستان که مخالف سهمیه بندی بود، صورت پذیرفت.

در این زمان توافق اعضا در فروش نفت به قیمت ۱۸ دلار روند حرکت بازار را تغییر داد. از یک سو به دلیل افزایش تولید بازار با مازاد عرضه روبه رو شد و از سوی دیگر، به دلیل قیمت های بالای نفت بسیاری از خریداران به ویژه متقاضیان نفت عربستان از بازار خارج شدند.

در اوایل سال۱۹۹۰، قیمت نفت همچنان ۱۸ دلار در بشکه بود و در ژوین این قیمت به حدود۲۱ دلار در بشکه رسید. ولی متاسفانه بعد از این تاریخ اوپک نتوانست قیمت را تثبیت کند و بنابراین قیمت بین ۱۵ و ۱۸ دلار در نوسان بودکه این نوسان را می توان نتیجه عملکرد کشورهای دارای ذخایر غنی اوپک، مانند عربستان و کویت دانست.در سال ۱۹۹۱ با خروج عراق وکویت از گردونه تولید، طبیعی بودکه قیمت ها به سطح بالایی برسد اما تولید فراوان عربستان در همراهی با دولت های غربی، روند ترقی قیمت ها را متوقف و از افزایش درامد اعضا جلوگیری کرد.

اوپک در طول عمر خود با مشکلات بسیاری روبه رو بوده است که برخی از انها به قرار زیرند:

تناقض در هدف های اوپک، هر کشور عضو هدف های خاصی را دنبال می کند.
اشکال های ساختاری در تصمیم گیری
جدایی اعضا از یکدیگر و محدود بودن روابط به رشته هایی که پیوندهای دو جانبه یا چند جانبه اندکی را ایجاد کرده است.
محدود ماندن به دایره نفت که تنها یکی از حامل های انرژی است.
ماهیت غیرمستقل بودن برخی از اعضای اوپک.

این سازمان در طول حیات خود با چهار شوک روبه رو بوده است که به ترتیب عبارتند از:

وقایع سال۱۹۷۳: جنگ اعراب اسراییل و تحریم کشورهای عرب در صادر نمودن نفت به کشورهای امریکا، اسراییل و هلند.
وقایع سال ۱۹۷۹: انقلاب ایران و توقف صادرات نفت کشور.
که این دو شوک به دلیل وقایع سیاسی به وقوع پیوست و بازار نفت را به سمت تصحیح قیمت ها پیش برد.
تحولات سال۱۹۸۶: اعمال سیاستnet back.
تحولات سال۱۹۹۸: این تحولات که به کاهش قیمت های جهانی نفت منجر شد، نتیجه شرایط و مکانیزم بازار بود و از انجا که اوپک به مسایل ساختاری بازار تن داده بود و خود ایجاد کننده شرایط بازار نبود، هنگام ورود به این صحنه با شکست روبه رو شد.

در تمام دوران حیات اوپک، هیچ گونه تغییر وتحولی در ساختار این سازمان ایجاد نشده است، به عنوان نمونه در این۴۰ سال، اساسنامه اوپک هیچ تغییری نداشته؛ به گونه ای که حتی تلاش برای ورود به بازار بورس صورت نگرفته است.

در کل می توان گفت که اوپک همواره دارای یک موضع انفعالی نبوده و نتوانسته خود را با واقعیت های روز وفق دهد، حتی نگاهی واقع بینانه تر، وجود واپس گرایی در ان را نیز نشان می دهد. در سیاست های گذشته هدف تثبیت قیمت از طریق ایجاد نوسان در تولید مدنظر بوده است که اکنون حتی این سیاست نیز دنبال نمی شود و ادعا می شود که سعی در تثبیت هر دوی اینها می شود که در عمل ناممکن است. اوپک در چند سال اخیر و با وجود روند صعودی نفت ثابت کرد که در مهار کردن افزایش قیمت نفت تا حدودی ناتوان است. در مجموع این چهار دهه فعالیت اوپک را می توان به سه دوره اصلی تفکیک کرد.

- دهه اول: دوران عدم تحرک
- دهه دوم: دوران توفیق درحداکثر کردن اعضا که مسایل بین المللی دران دخالت داشته اند.
- دهه سوم و چهارم: انفعال

بی ثباتی در بازار جهانی نفت در چند سال اخیر، نه ناشی از نبود انسجام در اوپک بلکه ناشی از تحولات بی شماری بوده است که اوپک به عنوان سازمانی که تنها ۴۰ درصد از عرضه جهانی نفت را در اختیار دارد، در بروز و ظهور ان نقشی نداشته است.

نبود سرمایه گذاری های مناسب و کمبود ظرفیت پالایشی، یکی از چالش های پیش روی بازار نفت بوده است. تصمیم اخیر اوپک در اجلاس ۱۳۷ مبنی بر افزایش ظرفیت پالایشی اوپک به میزان ۴ میلیون بشکه در روز نشان دهنده فشارهایی است که از سوی کشورهای عمده مصرف کننده بر اوپک وارد می شود.

به طور کلی روند بازار در سال های گذشته و تصمیمات و سیاست های اوپک در قبال ان ها نشان می دهد با گذشت زمان، نفوذ و سلطه اوپک در بازار نفت کاهش یافته و جریان قیمت ها به اسبی لجام گسیخته تبدیل شده است که حتی پیش بینی ان برای کوتاه مدت برای کارشناسان مشکل می نماید. بنابراین به نظر می رسد که حفظ و تداوم اوپک در اینده، نیازمند تصمیم گیری های جدید و زیر بنایی باشد.