با یک جُنگ شیعی از قرن نهم آشنا شوید

گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - رسول جعفریان *: کهن ترین اشعار شیعی از قرن پنجم هجری، سروده هایی از «کسایی» و اشعاری است که از فردوسی روایت شده است.

پس از آن یکسره، سرایش شعر شیعی در نواحی مختلف ایران رواج داشته و در مجالس منقبت خوانی برای عموم خوانده می شده است.

طبیعی است که این رسم، نیاز به دفترچه هایی داشته است که اشعار منتخب توسط مداح در آن ها گرد آمده و مانند آنچه الان رواج دارد، در وقت لزوم مورد استفاده مداح قرار گیرد. مع الاسف شمار اندکی از این دفترچه ها بویژه از قبل از عصر صفوی باقی مانده و یکی از بهترین و با ارزش ترین آنها جُنگ عبدالکریم مداح با تاریخ 849 هجری است.

نمونه های دیگری هم وجود دارد که برخی چاپ شده و برخی در دست تصحیح است. جنگ عبدالکریم مداح در سال 1390 توسط کتابخانه مجلس و با تصحیح سرکار خانم امینه محلاتی همراه با مقدمه ای درخور، چاپ و منتشر شد.

رسول جعفریان

در مقدمه مصحح در معرفی محتوای جنگ چنین آمده است:

«در بازمانده این جُنگ قصیده‌ها و سروده‌هایی از سی و پنج سراینده آمده که بسیاری از آنان ناشناخته‌اند و از نظر زمانی از فردوسی و ناصر خسرو  و کسایی و سنایی در قرن پنجم و ششم تا لطف الله نیشابوری درگذشته ی 812-816 را در بر می‌گیرد.  قدر جامع تمام سروده‌های این مجموعه آن است که همه در مدح و منقبت علی(ع) و ائمّه ی هُدی است و کاتب به شهادت لقب «مدّاح» ظاهراً آنها را برای استفاده ی شخصی در کار منقبت‌ خوانی گردآورده بوده است.  شاهد دیگر بر این نکته آن است که کاتب  تمام کلمات غیرمعمول و هر کلمه‌ای را که بیش از یک گونه توان خواند اعراب‌گذاری کرده است ظاهرا برای آن که هنگام خواندن از روی نسخه ، غلط نخواند. درباره ی این کاتب جز همین لقب که نمایاننده ی نوع کار و اشتغال اوست و این که به شهادت تاریخ نسخه از مردمان نیمه ی قرن نهم و از نظر مذهبی شیعه ی اثنی عشری بوده است چیزی نمی‌دانیم. سرایندگانی که در جُنگ حاضر شعر دارند از همه جای ایران هستند و شاید نتوان به صرف این‌که اشعاری از چند شاعر ناشناخته ی سبزواری و نیشابوری در آن هست عبدالکریم مدّاح را از مردم خراسان دانست و تا آن‌جا که دیده‌ می‌شود قرینه ی دیگری نیز بر چنان انتساب از این نسخه نمی‌توان به دست آورد.  قصیده ها به ترتیب الفبایی قافیه هاست در دو بخش که یک بار از الف تا یا رفته و دو باره از سر گرفته شده و مجدّداً از الف تا یا رفته است ، گویای آن که جامع دفتر آن را از دو نسخه ی مناقب خوانی مختلف ، احیاناً با حذف قصائد تکراری متن دوم ، فراهم آورده است . این نیز علّت دیگری است که از راه سرایندگان یاد شده در این متن ، نمی توان در باره ی موطن جامع آن اظهار نظر قطعی کرد. در پایان مجموعه پس از قصیده ها چند ترجیع بند و ترکیب بند و یک رباعی آمده است».

پیش از آغاز متن و پس از مقدمه نخست مصحح، فهرستی از نام شاعران و اطلاعاتی که در باره آنان در منابع آمده به دست داده شده و به برخی از قصاید آنان که در مجموعه ها و جنگ های مختلف آمده پرداخته شده است. این توضیحات، در شناساندن شاعران شیعی که در این جنگ قصیده یا قصائدی در منقبت اهل بیت نقل شده، بسیار ارزشمند است.

تنوع این شاعران به ویژه ناشناخته بودن شماری از آنها، نشانگر آن است که ادب شیعی در گستره وسیعی از جغرافیای ایران وجود داشته و این علامت قاطعی برای حضور تشیع در قرون پیش از روی کار آمدن دولت صفوی است. در این مجموعه شاعرانی از کاشان، فراهان، نیشابور، تبریز، بغداد، شیراز، ورامین، کرمان، شروان، هرات، یزد، خراسان، در این مجموعه شعر دارند و همین القاب شهری می تواند گسترده مزبور را نشان دهد. بی مناسبت نیز اشعاری از این مجموعه را برای نشان دادن تصویری که از مناقب اهل بیت در ذهن شاعران بلند پایه آن روزگار بوده و به هدف معرفی بیشتر این جنگ تقدیم خوانندگان کنیم.

در یک تقسیم بندی کلی از 35 شاعری که از ایشان اشعاری در این جنگ آمده است، باید گفت، بخشی از آنان شناخته شده هستند و حتی دیوان آنان چاپ شده است، کسانی مانند خواجوی کرمانی یا شیخ حسن کاشی یا لطف الله نیشابوری. اما برخی دیگر ناشناخته هستند. از میان اینان، گاه فقط قصایدی در همین جنگ از ایشان مانده و اما برخی دیگر، قصایدی از ایشان در جنگ های دیگر هم برجای مانده است. همان طور که اشاره شد، اهمیت این جنگ به این است که در سال 849 یعنی قریب شصت سال پیش از دولت صفوی تدوین شده و هیچ ربطی به این دولت ندارد. این نشان می دهد که شعر منقبت و مضامین آن، به هیچ روی پدیده ای نیست که به روزگار صفویان مربوط باشد، چنان که گاه افراد ساده لوح اما مدعی تاریخ ادب اظهار کرده و می کنند.

یکی از این شاعران ناشناخته، شیخ یوسف بنّا است که در شعری در وصف و منقبت امام علی (ع) گوید:

نسیمی که آید ز خاک نجف / به دل آورد جان به جانان تحف

نجف تا که شد مرقد مرتضی / بر ارکان کعبه گرفت او شرف

شهشناه ملک ولایت علی است / که طغراش تیغ است و منشور کف

علی ملج دین و ایمان پناه / که کفر از سر تیغ او شد تلف

کمال الدین افضل کاشی (آیا بابا افضل متوفای 707 یا دیگری؟)  از دیگر شاعرانی است که اشعاری از وی در جنگ عبدالکریم مداح آمده است:

امام افضل و اعلم علی که کرد خدا  / صفات ذات شریفش به سوره ی اعراف

امین لو کشف او شد به نزد اهل یقین / چرا که گفت سلونی ز روی استکشاف

هر آن که مهر علی مر ورا صفا ندهد /  به گرد کعبه چه سودش هزار بار طواف

اَیا خوارج ملعون گرش نمی دانی  /  ز إنما مگذر تا بدانیَش اوصاف

وحید تبریزی (زنده در 820) از دیگر شاعرانی است که از وی قصیده ای در این جنگ در منقبت امامان آمده است:

امیر المومنین حیدر که دارد / کمال عزّ و جاه و فرّ و فرهنگ

ز بعد او حسن اولاد پاکش / نجوید آن که باشد مومن ونگ

از شاعری دیگر از فراهان و دقیقا از روستای بُرز آباد با نام جلال جعفر پور بومنصور، شعری در این جنگ آمده است:

روزگاری کاندر او عقل منوّر ساختند / نفس کلی را ز بهر وی مسخّر ساختند

مصطفی هر چند شهر علم و حکمت بود لیک / در بر آن شهر گزیده ذات حیدر ساختند

حیدر کرّار کو را با نبی در هر شرف / جز رسالت کان نبُد باقی برابر ساختند

در این جنگ، از خواجوی کرمانی هم که شعر وی را در باره دوازده امام (در عین تسنن) پیش از این نقل کردیم، اشعاری آمده است. این شعر یک ترکیب بند بلند در منقبت امام علی و علیه کسانی است که بغض آل بیت را می پراکندند:

مرحبا آن نکهت عنبر نسیم نوبهار /  جان فدای نفحه ات باد ای شمیم مشکبار

مهر او بر آسمان لا فتی الا علی / تیغ او از گوهر لاسیف الا ذوالفقار

عالم او را گر امیر المومنین خواند رواست / آدم او را گر امام المتقین داند سزاست

از لطف الله نیشابوری هم که نسخه ای بسیار زیبا از دیوان وی برجای مانده و بنده توفیق یافتم همراه با مقدمه ای مفصل به صورت عکسی چاپ کنم، اشعاری در این مجموعه آمده است. این شاعر بلند مرتبه و امامی مذهب نیشابور قرن هشتم، قصاید بلندی در منقبت اهل بیت دارد:

یا افتخار العالمین یا اختیار المصطفی / یا انت صدر المتقین یا انت بدر الاوصیا

تاج سر عالم تویی فخر بنی آدم تویی / افزون ز صد ضیغم تویی یا حارث الله فی الوغا

ای نفس سر خیل رسل، فرمانروای جزو و کل / قسام اهل عز و ذل صاحب خطاب انما

در علم هادی طرق، آفاق علمت بی افق / دیده ورای نه تتق، ایقان لو کشف الغطا

فتاح ابواب خرد، فیاض اقبال ابد / سرّ دار درگاه صمد، سردار خیل اولیاء

به هر روی، جنگ عبدالکریم مداح، یکی از مهم ترین منابع منقبت خوانی شیعی است که بیش از هرچیز گواهی مسلم بر حضور تشیع، مفاهیم شیعی، فضائل اهل بیت و باور به امامت در بخش های وسیعی از حوزه فارسی زبان در قرون هفتم تا نهم است. طبیعی است که اینجا محل نقل باقی آن اشعار نیست.

  منبع: خبرآنلاین