به گزارش سرویس ایرانشناسی خبرگزاری دانا به نقل از ایسنا،خراسان‌جنوبی، شرقی‌ترین استان ایران، با 151 هزار و 196 کیلومتر مربع مساحت است.
معرفی اجمالی خراسان‌جنوبی
خراسان‌جنوبی با 731 هزار و 834 نفر جمعیت در سرشماری سال 90 دارای تراکم نسبی بالغ بر4.8 نفر در کیلومترمربع است که به تناسب وسعت استان نشانگر کمترین تراکم در کشور است.
براساس آخرین تقسیمات کشوری، خراسان‌جنوبی دارای11 شهرستان بیرجند، بشرویه، قائنات، فردوس، درمیان، سرایان، سربیشه، نهبندان، زیرکوه، خوسف و طبس، 28 شهر، 25 بخش، 61 دهستان و 3556 آبادی است.
کشاورزی این استان دارای 131 هزار و 751 هکتار اراضی زیرکشت محصولات زراعی آبی و دیم با تولید 684 هزار و 631 تن و 57 هزار و 468 هکتار سطح زیرکشت محصولات باغی آبی و دیم با تولید 106 هزار و 784 تن است.
از مهم‌ترین محصولات آن می‌توان به زرشک، زعفران، عناب، پنبه ، پسته و گل نرگس اشاره کرد.
استان با سطح زیرکشت 38 هزار و 767 هکتار و میزان تولید 1682 تن گیاهان دارویی مقام سوم کشوری را در تولید گیاهان دارویی به خود اختصاص داده است.
در استان 800 گونه گیاه دارویی شناسایی شده که 70 مورد آن چون گیاهان چوبک، بو مادران جنوبی، ناز بیابانی، سوگند بیرجندی، شصت عروس، مستار، زیبا کوتوله، اسکن بیل خراسانی و پیچک درختچه‌ای از گونه‌هایی نادر هستند.
منابع آبی
منابع آبی استان شامل 3311 حلقه‌ی چاه، 2179 چشمه و 6230 رشته‌ی قنات با تخلیه سالانه 1207 میلیون متر مکعب است.
قنات، شاهرگ حیاتی خراسان‌جنوبی
قنات مجموعه‌ای از کوره یا مجرای زیرزمینی و شماری چاه در امتداد آن کوره و بر روی آن هست که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه‌های آب‌دار زیرزمینی و یا رودخانه‌ها را به کمک نیروی ثقل و بدون استفاده از انواع انرژی‌ها، جمع‌آوری کرده و به نقاط پست‌تر سطح زمین می‌رساند، از چاه‌ها برای هوادهی، روشنایی و خارج کردن مواد زائد داخل کوره، چه هنگام ساخت و چه هنگام مرمت و بازسازی قنات استفاده می‌شود.
وضعیت قنوات استان خراسان‌جنوبی در گذشته‌ای نه چندان دور یعنی در حدود 50 سال به قبل تقریباً 100 درصد آب مورد نیاز این استان در همه‌ی بخش‌ها به‌ویژه کشاورزی، شرب، بهداشت فقط از قنوات استحصال می‌شده است اما از آن زمان به این طرف با حفر بی‌رویة چاه‌های عمیق و بروز خشکسالی دراز مدت، آبدهی قنوات و چشمه‌ها به طور متوسط حدود 65 درصد کاهش یافته است.
برداشت بی‌رویه از سفرة آب زیرزمینی به‌وسیلة‌ی چاه‌های عمیق و عدم نزولات جوی و بالطبع عدم تغذیة سفره‌ها، موجب افت شدید سطح آب زیرزمینی در اغلب دشت‌های استان و کاهش آبدهی چاه‌ها شده است، طوری‌که متقاضیان فراوانی برای کف آنها به شرکت آب منطقه‌ای مراجعه می‌کنند.
این شاهرگ حیاتی هم‌اکنون به‌علل ضعف در آمار، قوانین و دستورالعمل‌های قنوات، کمبود مقنّی به دلیل طاقت‌فرسا بودن مقنّی‌گری، نبود انجمن صنفی برای مقنّیان، عدم حمایت مقنّیان از سوی دستگاه‌ها و مسئولان ذی‌ربط و در نتیجه عدم تمایل افراد به این شغل، قهر طبیعت(سیل، زلزله و خشکسالی) و رعایت نکردن حریم‌های مختلف قنوات از سوی دستگاه‌های اجرایی از قبیل راه، مسکن و شهرداری‌ها در حال تخریب و ویرانی است.
شماری از قنوات خاص استان خراسان‌جنوبی
بلده فردوس
با قدمت 2000 سال و نظام بهره‌برداری کهن و خرده مالکی بسیار زیاد است که نحوه آبیاری با توجه به فاصله قنات از اراضی منحصر به فرد است و در طول سال همواره اکیپ‌هایی مختص برای نگهداری قنات مشغول فعالیت هستند.
گیو از شهرستان خوسف بخش ماژان
که علاوه‌بر اینکه سه آسیاب آبی در مسیر حرکت خود دارد در قسمت مادر چاه گفته می‌شود آب بصورت ارتزین و به ارتفاع 18 متر بالا آمده سپس در مجرایی که برای خروج آن حفر شده است جاری می‌شود.
شاهیک قاین
با قدمت حدود 800 سال قابلیت ذخیره‌سازی آب زمستانه را دارا است و با آببند کردن از دی‌ماه تا انتهای سال با دبی بالا آبیاری می‌کنند هر چند اضر بطور ناگهانی جریان آب متوقف شده است.
قنات اصلی بشرویه
با دبی زیاد ضمن عبور از 7 آسیاب آبی که تعدادی از آنها فعال هستند اراضی بسیاری را مشروب می‌کند.
استند زیرکوه
با وجود طول 120 متر و عمق 7 متر دبی معادل 25 لیتر در ثانیه و از دل سنگلاخها می‌جوشد و نکته قابل تامل آن این است که دمای آن 24 درجه سانتیگراد است. که نسبت به قنوات دیگر بالاتر است.
