سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) علت این تصمیم ناگهانی را قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی عنوان کرده و این درحالی است که برای جلوگیری از سرقت علمی مدت‌هاست سرورهای قدرتمند با به‌روزترین نرم‌افزارها «همانندجویی» کرده و پایان‌نامه‌هایی را که در آن تقلب صورت گرفته، شناسایی می‌کند. ایرانداک هم از این تکنولوژی بهره می‌برد؛ «همانندجو» در ایرانداک با جست‌وجوی خودکار در متن کامل پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و دیگر مدارک علمی در ایرانداک و همچنین در وب، نوشته‌های همانند را بازیابی و اندازه همانندی و منبع اطلاعات همانند را نمایش می‌دهد.
اما پیش‌تر که پایان‌نامه می‌نوشتند، همه سیستم‌های مطالعه دستی بود؛ استاد راهنما و استاد مشاور می‌خواند. داورهای روز دفاع هم یا می‌خواندند یا تورق می‌کردند. گاهی ممکن بود مچ دانشجو را بگیرند و گاهی هم نه؛ اما حالا با سامانه همانندجوی ایرانداک دیگر امکان تقلب علمی وجود ندارد، بنابراین با چنین تصمیمی بیش از آنکه جلوی تقلب علمی گرفته شود، مانعی برای دسترسی آزاد به اطلاعات ایجاد شده است.
نکته دیگر اینکه در شرایط کرونایی کشور که منع تردد توسط مسئولان سیاستگذار کشور ایجاد شده و البته دانشگاه‌ها و کتابخانه‌ها نیز به‌صورت حضوری فعالیت نمی‌کنند، عملا دسترسی دانشجویان به دانشگاه و کتابخانه‌ها برای استفاده از متن پایان‌نامه‌ها سخت شده و دانشجویی که درحال نوشتن پایان‌نامه‌اش است، نمی‌تواند به‌راحتی به منابع علمی دسترسی پیدا کند و جلوی تحقیق و پژوهش‌گرفته خواهد شد.
مقدمه‌ای برای پولی‌کردن یا کشیدن ترمز حرکت علمی؟
بسیاری معتقدند بسته شدن دسترسی به متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) که پیش از این متن پایان‌نامه‌ها را به‌صورت رایگان منتشر می‌کرد یا مقدمه‌ای برای پولی کردن دسترسی به رساله و پایان‌نامه‌ها است یا کشیدن ترمز حرکت علمی کشور! که احتمال مورد اول بیشتر است. رسول جعفریان، رئیس کتابخانه دانشگاه تهران در توئیتر خود نوشته است: «برخی دانشگاه‌ها برای اندکی درآمد از پایان‌نامه، ایرانداک را از ارائه متن کامل پایان‌نامه‌ها بازداشته‌اند. حالا دسترسی قطع شده و شما باید برای یک پایان‌نامه به این دانشگاه و آن موسسه مراجعه کنید.»
واکنش‌ها به بسته‌شدن دسترسی به متن پایان‌نامه‌ها در ایرانداک
بعد از انتشار چنین خبری از سوی ایرانداک واکنش‌های بسیاری در فضای مجازی توسط دانشجویان و البته اعضای هیات‌علمی منتشر شد؛ واکنش‌هایی که هرکدام به‌نحوی به موضوع دسترسی آزاد به اطلاعات اشاره داشت و بسیاری از دانشجویان این قانون را به‌ضرر علم و آگاهی خوانده‌اند. امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات نیز نوشته است: «هرکس چنین کاری انجام داده، اشتباه بزرگی کرده و تنها می‌توانم بگویم ضدتوسعه بوده است. چه وزارت علوم، چه ایرانداک و چه هر سیاستگذار ناآگاه دیگری؛ بهتر است به جامع معرفی کنید.»
او در توئیت دیگری هم نوشته است: «واقعا چرا عقبگرد؟ بنده صبر و شکیبایی ندارم و زحمت نکشید و سپاسگزاری هم نکنید. واقعا اسم گنج برازنده این سامانه است. در خاک هم مدفون شده است.»
شعبانی یکی از دانشجویان نیز در اینستاگرام خود با عنوان «قانونی به‌ضرر اهالی علم و دانش» نوشته است: «محققی که اثر پژوهشی خود را به‌اتمام می‌رساند، خستگی‌اش وقتی رفع می‌شود که آثار پژوهشی‌اش منبعی باشد در اختیار سایر پژوهشگران، حتی درخصوص ضریب علمی که از هر چیزی برای پژوهشگر بیشتر حائز اهمیت است، ارجاعات به آن مطلب است، یعنی هرچه به مقالات و پایان‌نامه‌ها بیشتر ارجاع داده شود، ارزش آن مطلب بیشتر خواهد شد.» او همچنین نوشته است: «متخلفان در زمینه پایان‌نامه هم بالاخره راهی برای خود پیدا می‌کنند واز منابع دانلودشده‌ای که در بایگانی‌های خود دارند، استفاده خواهند کرد و اینجا فقط راه برای جوان دانشجو وپژوهشگر واقعی سخت و فرسایشی خواهد شد. انرژی و وقتی که می‌تواند در مسیر پژوهش خود هزینه کند اتلاف دسترسی به منابع علمی می‌شود.»
موضع ایرانداک به عدم دسترسی به تمام متن پارساها چیست؟
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) بعد از انتشار واکنش‌های دانشجویان و اساتید در فضای مجازی، در دفاع از نشر آزاد اطلاعات، مقالات و پایان‌نامه‌ها در اطلاعیه‌ای نوشت: «دسترسی آزاد و رایگان به تمام متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها (پارسا) در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج)، بر پایه فصل سوم «آیین‌نامه ثبت و اشاعه پیشنهادها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌های تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها» مصوب ششم آذر ۱۳۹۵ وزارت علوم؛ با پرچم داری دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های این وزارت آغاز شد. بر پایه این آیین‌نامه؛ اطلاعات کتاب‌شناختی، چکیده، و ۲۰ برگ نخست هر پارسا؛ بی‌درنگ پس از ثبت در ایرانداک در دسترس گذارده می‌شوند. در همین چارچوب، دسترسی آزاد و رایگان به تمام متن پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد پس از ۱۸ ماه و رساله‌های دکتری پس از ۳۰ ماه از زمان دفاع، برای همگان در گنج فراهم شد. ایرانداک برای پیروی از آیین‌نامه یادشده، از دی سال ۱۳۹۵ تا دی سال ۱۳۹۹، دسترسی رایگان به تمام متن ۵۵۱.۳۹۴ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد و ۴۰,۵۳۵ رساله دکتری را در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) فراهم کرد که در این دوره، بیش از ۲۸۵ هزار کاربر، نزدیک به چهارمیلیون دانلود داشتند. حالا به استناد ماده هشت «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، مصوب ۲۵آذر ۱۳۹۸ ایرانداک نمی‌تواند تمام متن پارسا را اشاعه دهد و «موسسه مکلف است متن کامل پایان‌نامه‌های فاقدطبقه‌بندی را حداکثر پنج‌سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند.»
گفتنی است که ایرانداک هوادار دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در گنج است و بنیادهای این دیدگاه را در «چرا تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها (پارسا) در گنج و رایگان اشاعه یابد؟» آورده است. با این همه، ایرانداک خود را پای‌بند قوانین و مقررات و تفسیر و حکم نهادهای مسئول می‌داند و بر همین پایه نیز دسترسی به تمام متن پارساها را از یکم دی پایان داده است. ایرانداک امیدوار است که با همکاری و پشتیبانی هیات گرامی وزیران؛ وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری؛ و همچنین جامعه علمی کشور؛ دسترسی به تمام‌متن پارساها مانند گذشته برای همگان فراهم و دستاوردهای آن برای پیشبرد علم و پژوهش، بیش از پیش آشکار شود. ایرانداک خدمت به جامعه علمی کشور را مایه سربلندی خود می‌داند و پیشاپیش از همراهی و شکیبایی آنها سپاسگزاری می‌کند و برای همگان آرزوی کامیابی و تندرستی دارد.»
موضع ایرانداک با توجه به این اطلاعیه مشخص است و به‌نظر می‌رسد این پایگاه نیز با توجه به واکنش‌های اساتید و دانشجویان نسبت با بسته شدن دسترسی به متن پایان‌نامه‌ها موافق نیست و اظهار امیدواری کرده دسترسی به تمام‌متن پارساها مانند گذشته برای همگان فراهم شود.
این قانون درحالی قرار است اجرا شود که بسیاری از مسئولان آموزش عالی کشور معتقدند اگر قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی به‌صورت کامل اجرا شود صددرصد جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود، چراکه این قانون تمام دانشگاه‌ها را ملزم کرده تا پایان‌نامه و رساله‌ها را در ایرانداک ثبت کرده و همانندجویی کنند. به‌عبارت بهتر برای پایان‌نامه هر دانشگاهی که در ایرانداک نباشد، همانندجویی اتفاق نمی‌افتد. به‌طور مثال دانشجویی در دانشگاه «الف» مطلع است که پایان‌نامه دانشگاه «ب» در ایرانداک وجود ندارد، بنابراین می‌تواند به‌نحوی به پایان‌نامه دانشگاه «ب» دسترسی پیدا کرده و همان را بنویسد. اما اگر از پایان‌نامه دانشگاهی که در ایرانداک وجود دارد استفاده کند به‌راحتی استاد و دانشگاه متوجه این موضوع خواهند شد و جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود.
نکته دیگر اینکه در بسیاری از مواقع دانشجویان با دسترسی به متن پایان‌نامه در ایرانداک متوجه می‌شوند موضوعی که برای پایان‌نامه خود انتخاب کرده‌اند قبلا توسط یک دانشجوی دیگر نوشته شده است، بنابراین ترغیب می‌شود تا موضوع پایان‌نامه خود را تغییر دهد و باز هم جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد اگر پایان‌نامه در اختیار ایرانداک قرار نگرفته و منتشر نشود، شرایط برای تقلب علمی مهیا می‌شود، زیرا هر چیزی که پنهان باشد راه تقلب را هموار می‌کند. وقتی پایان‌نامه در سایت ایرانداک منتشر شود، در دسترس همه دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد بنابراین دانشجو نمی‌تواند از پایان‌نامه خاصی استفاده کند.
دانشگاه‌های دنیا به‌سمت دسترسی آزاد حرکت کرده‌اند
نکته دیگری که باید به آن توجه کرد دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها است که در تمام دنیا به آن توجه شده است؛ اکثر دانشگاه‌های دنیا به‌سمت دسترسی آزاد حرکت کرده‌اند و پایان‌نامه‌های آنان منتشر می‌شود. دانشجویان به‌عنوان پژوهشگران به منابع ارزشمند مرتبط با رشته خود نظیر پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نیاز دارند. یکی از راهبردهای اساسی برای تحقق دسترسی آزاد نیز «آرشیوهای دسترسی آزاد» و دوم «مجلات دسترسی آزاد» هستند؛ منظور از دسترسی آزاد، عمل فراهم آوردن امکان دسترسی نامحدود از طریق اینترنت به تحقیق و پژوهش دانشمندان است. از مصادیق دسترسی آزاد، امکان دسترسی رایگان و همگانی کاربران به منابع در اینترنت، امکان خواندن، دانلود، کپی، توزیع، چاپ، جست‌وجو یا لینک به متن کامل مقاله است.
آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی باید اصلاح شود
سمیه لبافی، استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در واکنش به این تصمیم گفت: «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری از تقلب در سال ۸۹ در هیات وزیران تصویب شد. طبق ماده ۸ این آیین‌نامه اجرایی موسسه مکلف است متن کامل پایان‌نامه‌های فاقد طبقه بندی را حداکثر پنج‌سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند. تفسیری که درحال‌حاضر سیاستگذاران و نهادهای نظارتی از عنوان «موسسه» دارند، دانشگاه‌هایی است که پایان‌نامه‌ها را تولید کرده‌اند.»
او اضافه کرد: «مشکلی که وجود دارد و براساس آن به ایرانداک این ایراد وارد شد که چرا متن پایان‌نامه‌ها را منتشر می‌کند و ایرانداک نیز مجبور شد از اول دی‌ماه این دسترسی را مسدود کند، این است که آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی، باید اصلاح شده و در ماده ۸ در کنار عنوان «موسسه» عنوان ایرانداک نیز قرار بگیرد. به‌عبارت بهتر ایرانداک نیز می‌تواند متن پایان‌نامه‌ها را منتشر کند، اما علی‌رغم خواست خود مجبور شد این دسترسی را ببندد، چون نهاد نظارتی با اشاره به ماده ۸ به ایرانداک فشار آورده و می‌گوید تنها موسسه یعنی همان دانشگاه می‌تواند من پایان‌نامه‌ها را منتشر کند.»
بازار تقلب بیش از گذشته گرم می‌شود
لبافی توضیح داد: «نهاد نظارتی می‌گوید ایرانداک می‌تواند پایان‌نامه را نگهداری کند، اما اجازه انتشار متن آن را ندارد؛ این موضوع باعث می‌شود بازار تقلب بیش از گذشته گرم شود، چراکه جای واحدی برای دسترسی به پایان‌نامه‌ها وجود نخواهد داشت. درواقع دیگر رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها در دید و منظر عموم نیست و به‌راحتی راه تقلب برای برخی از افراد باز می‌شود.»
ایرانداک با فشار نهادهای نظارتی مجبور شد دسترسی را مسدود کند
استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) توضیح داد: «موسسه یا همان دانشگاه به خواست خود می‌تواند متن پایان‌نامه یا رساله را منتشر کند. معتقدم ماده ۸ این آیین‌نامه در هیات وزیران باید اصلاح شود، به‌عبارتی این آیین‌نامه اجرایی در هیات وزیران تصویب شده و توسط همین هیات نیز باید اصلاح شود. در ماده ۸ نوشته شده که متن کامل پایان‌نامه‌ها باید توسط موسسه منتشر شود که درکنار موسسه باید عنوان ایرانداک نیز ذکر شود تا ایرانداک بتواند به کار خود ادامه دهد. ایرانداک درحال‌حاضر علی‌رغم خواست خود و با فشار نهادهای نظارتی مجبور شد این دسترسی را مسدود کند که بسیاری از کاربران و دانشجویان نیز از این موضوع شاکی هستند.»
او با بیان اینکه با این قانون جلوی دسترسی آزاد به اطلاعات گرفته شد، اظهار کرد: «سیاستگذار با سیاست اشتباه خود باعث شد دسترسی آزاد به حدود ۴۵۰ هزار متن کامل پایان‌نامه محدود شود. حال سوال اینجاست که چرا این مصوبه سال گذشته در هیات دولت تصویب شد؟ برخی از دانشگاه‌ها فشار می‌آوردند که چرا ایرانداک متن پایان‌نامه‌ها را منتشر می‌کند و عنوان می‌کردند خودشان می‌توانند متن را منتشر کرده تا مقداری هم منبع درآمد داشته باشند. بنابراین معتقدم فشار برخی از دانشگاه‌ها نیز در تصویب این آیین‌نامه تاثیر داشت و همین موضوع باعث شد نهادهای نظارتی به ایرانداک فشار آورده و دسترسی را قطع کنند.»
جلوی انتشار اطلاعات و دانش را نمی‌توان گرفت
محمدتقی احمدیان، استاد مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی‌شریف درباره این تصمیم گفت: «جلوی انتشار اطلاعات و دانش برای مردم را نمی‌توان گرفت، ولی کسانی که برای اساتید و دانشجویان پروژه تعریف می‌کنند باید از دانش زیادی برخوردار باشند تا دانشجویان و استفاده‌کنندگان از ایرانداک نتوانند تقلب کنند.»
او ادامه داد: «موضوعی که به‌عنوان پروژه، پایان‌نامه و رساله تعریف می‌شود باید نو و دست اول باشد که مطالبی که در ایرانداک وجود دارند نتوانند عاملی برای تقلب باشند، اما وجود اطلاعات دانش جامعه را بالا می‌برد و لازم است که این اطلاعات در اختیار مردم قرار گیرد.»
احمدیان با بیان اینکه عدم دسترسی به متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در ایرانداک جلوی گردش آزاد اطلاعات را خواهد گرفت، اظهار کرد: «اگر اطلاعات و پایان‌نامه‌ها منتشر نشود ثبت آن چه لزومی خواهد داشت؟ از سوی دیگر پژوهشگران هم که برای آثار خود زحمت کشیده‌اند نسبت به خلق آثار جدید بی‌انگیزه خواهند شد. معتقدم متن پارساها باید در اختیار همگان قرار بگیرد تا دوباره کاری نشود. همچنین با همانند جویی می‌توان متوجه شد پایان‌نامه ارائه شده آیا کپی پایان‌نامه دیگری است یا خیر.»
استاد مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف تاکید کرد: «معتقدم سیستم همانندجویی باید به‌درستی فعالیت کرده تا کپی‌کاری‌ها را زود تشخیص داده و اساتید نیز به کار خود تسلط داشته و بتوانند تقلب علمی را تشخیص دهند.»
