رییس موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) با بیان این که در حالی که سهم ایران از کل مقالات اسکوپوس حدود یک است، سهم مقالات زبان فارسی حدود ۰.۰۲ درصد است، گفت: اگرچه سهم زبان فارسی به عنوان زبان علم و همچنین تعداد نشریات نمایه شده کشور در نمایه‌های استنادی بین‌المللی در طی سال‌های اخیر افزایش یافته است، اما مقایسه تعداد نشریات نمایه شده در سطح بین‌المللی با آنچه نمایه نشده است، نشان می‌دهد که غالب این نشریات فقط در پایگاه‌های ملی نمایه و عرضه می‌شوند.
به گزارش خبرگزاری دانا به نقل از ایسنا، دکتر محمد جواد دهقانی در شانزدهمین گردهمایی بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی با عنوان «امکان سنجی ارتقای جایگاه بین‌المللی زبان فارسی به منزله زبان علم: ضرورت تدوین نقشه راه و برنامه عملیاتی» با اشاره به سند راهبردی زبان و ادبیات فارسی، اظهار کرد: تأکید بر نگارش مقالات علمی تخصصی به زبان روان فارسی، تقویت استفاده از زبان فارسی در حوزه‌های تخصصی علوم با تأکید بر معادل‌سازی مفهومی برای اصطلاحات تخصصی و ترویج آنها در مجامع علمی و تلاش برای تبدیل زبان فارسی به زبان علم و همچنین تقویت زبان فارسی علمی به منظور دستیابی به قابلیت‌های زبان فارسی در حوزه‌های تخصصی و کارکرد آن به مثابه زبان علم از جمله مواردی هست که باید به آنها توجه شود.
وی در ادامه گفت: بسط و تعمیق قلمرو گسترش ادبیات فارسی در خارج از کشور، افزایش نفوذ زبان فارسی در حوزه‌های برون‌مرزی و محافل علمی و ادبی و همچنین ارتقای جایگاه زبان فارسی در فضای مجازی از موضوعاتی هستند که باید برای آنها جهت ارتقای زبان فارسی برنامه‌ریزی شود.
دهقانی گفت: در همین راستا، مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) نمایه‌سازی مجلات فارسی زبان در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام و همچنین نمایه‌سازی و رتبه‌بندی نشریات علمی فارسی زبان را در برنامه‌های خود دارد که به نوبه خود، به رؤیت‌پذیری زبان فارسی در مجامع علمی بین المللی کمک فراوانی می‌کند.
وی در ادامه گفت: نشریات علمی به ۶۳ زبان مختلف در پایگاه استنادی اسکوپوس نمایه می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهند که هرچه رؤیت‌پذیری محتوای این نشریات بعد از نمایه شدن در پایگاه‌های استنادی افزایش می‌یابد، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند و همچنین درخواست برای انتشار مقاله در آنها زیادتر می‌شود.
رییس ISC در ادامه گفت: در حالی که سهم ایران از کل مقالات اسکوپوس حدود یک است، سهم مقالات زبان فارسی حدود ۰.۰۲ درصد است. این وضعیت در خصوص سهم نشریات ایران در پایگاه‌های استنادی نیز صادق است. یعنی اینکه سهم ایران از نشریات پایگاه‌های استنادی با سهم کشور از تولید علم دنیا و جمعیت‌مان همخوانی ندارند. تعداد نشریات بین‌المللی یکی از شاخص‌های مورد تاکید در نقشه جامع علمی کشور نیز است. از سوی دیگر در این نقشه ترویج زبان فارسی به عنوان زبان علم بین‌الملل به عنوان یکی از اهداف کشور برشمرده شده است. منطبق با سامانه نشریات علمی جهان اسلام تعداد مجلات ایران به زبان فارسی هزار و ۲۱۴ مورد است و تعداد نشریات انگلیسی ایران ۴۸۱ مورد ذکر شده است. اگر نشریات عربی را نیز به این تعداد اضافه کنیم، ۱۷۰۵ نشریه علمی معتبر در ایران منتشر می‌شود که هدفشان ترویج علم است. از این تعداد نشریه حدود ۱۰ درصد آنها در پایگاه های اسکوپوس و آی.اس.آی نمایه می‌شوند.
دهقانی افزود: سهم زبان‌های غیرانگلیسی از مدارک نمایه‌شده در اسکوپوس مرتباً در حال کاهش است، تنها نشریات اسپانیایی و روسی استثنا هستند. نشریات غیرانگلیسی زبان به رشته خاصی منحصر نشده و توزیع موضوعی آنها در همه رشته‌ها، اما با نسبت‌های مختلف وجود دارد. بیشترین تعداد نشریات غیرانگلیسی در پایگاهای استنادی مربوط به علوم اجتماعی و انسانی هستند، اما سهم ایران بسیار ناچیز است. بنابراین تحول و بین‌المللی‌سازی علوم اجتماعی و انسانی به عنوان یکی از سیاست‌های نظام آموزش عالی کشور ضروری است.
وی ادامه داد: نمایه‌سازی نشریات در نمایه‌های بین‌المللی از نگاه سیاست‌گذاران علم از اهمیت برخوردار است. هر چند سهم زبان فارسی به عنوان زبان علم و همچنین تعداد نشریات نمایه شده کشور در نمایه‌های استنادی بین المللی در طی سال‌های اخیر افزایش یافته است، اما مقایسه تعداد نشریات نمایه شده در سطح بین المللی با آنچه نمایه نشده است، نشان می دهد که غالب این نشریات فقط در پایگاه های ملی نمایه و عرضه می‌شوند.
رییس ISC گفت: نمایه‌سازی نشریات در پایگاه‌های بین‌المللی و به‌ویژه پایگاه‌های استنادی، احتمال بازدید از نشریه و محتوای آن را افزایش می‌دهد، شاید به این علت که محققین بیشتری با نشریه آشنا می‌شوند و به‌دنبال انتشار مقاله در آن نشریه بر می‌آیند. به همین ترتیب، احتمال استناد به نشریه به‌دنبال استفاده بیشتر از محتوای آن نیز افزایش خواهد یافت.
وی ادامه داد: بررسی اسکوپوس در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که سهم مقالات فارسی به ۰.۰۵ درصد افزایش یافته است که در مقایسه با سهم مقالات منتشر شده به زبان انگلیسی که ۹۳ درصد است، بسیار اندک است. سهم زبان فارسی در سال ۲۰۱۰ حدود ۰.۰۲ درصد بود و سهم زبان انگلیسی در همین سال ۸۹ درصد بوده است. در مقابل سهم زبان چینی از مقالات اسکوپوس در سال ۲۰۱۸ نزدیک به سه درصد است.
سهم تنها ۲ صدم درصدی مقالات زبان فارسی در پایگاه استنادی اسکوپوس
وی ادامه داد: علاوه بر کمیت، کیفیت یا همان اثرگذاری علمی نشریات کشور نیز نیازمند ارتقا است. به عنوان مثال، بر اساس شاخص‌های کیفی اعم از تعداد استناد، متوسط استناد نرمال شده، سهم مقالات پراستناد، درصد مقالات استناد شده و نسبت استناد به مقاله، نشریات فارسی زبان حتی در مقایسه با زبان‌های مورد بررسی نیاز به بهبود دارند.
وی گفت: نویسندگان مقالات در مجلات فارسی زبان عمدتاً به ایران محدود می‌شوند و بر خلاف سایر کشورها نقش ناشران خصوصی در انتشار این دسته از نشریات ناچیز است که یعنی ناشران خصوصی نقش مهمی در انتشار مجلات در زبان های مورد بررسی را ایفا کرده‌اند، این در حالی است که نشریات فارسی زبان عمدتاً توسط ناشران دانشگاهی منتشر می‌شوند.
وی افزود: دسترسی باز به مقالات نشریات فارسی زبان حتی در مقایسه زبان های غیرانگلیسی نیز کمتر است. همانگونه که می‌دانیم، دسترسی باز رؤیت‌پذیری را افزایش داده و میزان استفاده از علم را بالاتر می‌برد که با شناختی که از نشریات کشور داریم، این می‌تواند یک ایراد ساختاری باشد؛ زیرا دسترسی به محتوای بسیاری از نشریات کشور به صورت باز امکان پذیر است.
دهقانی ادامه داد: مقالاتی که با مشارکت بین‌الملل منتشر شده‌اند در تمامی زبان‌ها بیشتر از سایر مقالات مورد استناد قرار گرفته‌اند، اما سهم این دسته از مدارک در زبان فارسی حتی نسبت به سایر زبان ها اندک است. سهم مقالات با حمایت مالی در زبان انگلیسی از تمامی زبان های مورد بررسی بیشتر است، اما سهم این دسته از مقالات در زبان فارسی کمتر از سایر زبان هاست. تاکید اصلی در مجلات فارسی بر روی نوع مدرک Article است. در مجلات انگلیسی زبان و سایر زبان‌ها توزیع متوازان‌تری از مدارک مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر، هر چند بویژه در سال‌های اخیر تعداد مدارک فارسی در اسکوپوس افزایش یافته است، اما این مدارک بر حسب بیشتر شاخص‌های علم سنجی از اثرگذاری بالایی برخوردار نیستند که نیاز به سیاستگذاری و آموزش در جهت بهبود دارند.
وی ادامه داد: افزایش کیفیت نشریات به سادگی ممکن نیست، زیرا رقبا حداقل در ۱۰۰سال گذشته در این حوزه فعال بوده‌اند و بنابراین نزدیک شدن به آنها کار ساده‌ای نیست. از همین رو یک برنامه راهبردی امکان حرکت هدفمند در مسیر پیش رو را فراهم می آورد که علاوه بر افزایش تعداد مجلات به افزایش کیفیت آنها نیز می‌انجامد. یک برنامه راهبردی با در نظر گرفتن ساختارها و رقبا، بدنبال تحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصت و تهدیدهای پیش رو و ارائه برنامه های کوتاه مدت و بلندمدت برای حضور قوی‌تر نشریات کشور در عرصه‌های بین‌المللی است.
رییس ISC گفت: ثبت و نشر یافته‌های علمی از رسالت‌های اصلی نشریات علمی است و نمایه شدن در پایگاه‌های بین‌المللی ابزاری مهم برای دستیابی به این رسالت است. با این وجود از یک سو، سهم نشریات نمایه شده در این پایگاه‌ها از کل نشریات علمی دنیا و همچنین از کل نشریات علمی کشور، از سهم جمهوری اسلامی ایران از تولید دنیا بسیار کمتر است. از سوی دیگر، مرجعیت علمی در جهان اولین بند از سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری است.
وی افزود: نمایه‌سازی نشریات علمی در پایگاه‌های استنادی بین‌المللی بویژه نشریاتی که به زبان فارسی منتشر می‌شوند، یکی از سیاست های کلان کشور است. هرچند بیشترین تعداد نشریات کشور در حوزه علوم اجتماعی و انسانی است، اما این نشریات سهم اندکی از نشریات بین‌المللی نمایه شده در پایگاه‌های استنادی دارند. طرح تحول علوم انسانی و بین‌المللی‌سازی آن یکی از راهبردهای آموزش عالی بوده و ضروری است به این امر توجه ویژه شود.
دهقانی گفت: هر چند در سال‌های اخیر تعداد نشریات و مدارک به زبان فارسی در پایگاه بین‌المللی اسکوپوس افزایش یافته است، اما این مدارک بر حسب بیشتر شاخص‌های علم سنجی از اثرگذاری بالایی برخوردار نیستند که نیاز به سیاستگذاری و آموزش دارند.
بنابر اعلام روابط عمومی مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، وی افزود: علاوه بر نقش نشریات در ترویج زبان فارسی در نمایه های بین‌المللی، توجه و تاکید به سایر بسترها از جمله همایش‌ها، کتب و گزارش‌های علمی و ... در سطوح بین المللی اهمیت ویژه داشته و این امر در تهیه نقشه راه لازم است مورد نظر قرار گیرد.
انتهای پیام/
