خاکی از نظر زیستی تخریب شده تلقی می‌شود که پیش از تخریب خاک مفید و حاصلخیزی بوده باشد، زمین‌های کشاورزی، مراتع و جنگل‌ها، زمین‌های در معرض تخریب هستند، برآوردهای تقریبی و آمارهای کارشناسی خارج از ساختارهای دولتی و اداری حدود ۵۰ میلیارد دلار خسارت سالانه فرسایش خاک در ایران را تخمین می‌زنند.

معمولا وقتی از خطرات زیست محیطی صحبت می‌شود به مشکلات مربوط به آب و هوا اشاره می کنند و کمتر از خاک و فرسایش و آلودگی آن یاد می شود، در حالی که مشکلات خاک و پیامدهای آن در دنیای امروز بر زیست انسان و امنیت غذایی و حتی امنیت اجتماعی و سیاسی در بلند مدت قابل انکار نیست، عوامل انسانی و روش توسعه از مهم‌ترین عوامل تخریب سرزمین است، فرسایش یکی از مجموعه دلایل تخریب خاک است.

آب و باد عمده علل فرسایش خاک

فعالان محیط زیست در پاسخ به اینکه فرسایش خاک چگونه به‌وجود می‌آید؟ می گویند که عمده تخریب یا فرسایش خاک به صورت آبی و بادی اتفاق می‌افتد، شخم زدن زمین‌های کشاورزی در جهت شیب، رها شدن دام ها در مراتع و جنگل‌ها، تخریب منابع طبیعی بر اثر توسعه ناپایدار و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی در همراهی با تغییرات الگوی بارش سبب، تخریب و فرسایش روزافزون خاک می شود.

عنصر خاک یا تجدیدپذیر نیست یا اینکه روندی چند هزار ساله دارد، به باور متخصصان برای تولید یک سانتی‌متر خاک در زمین، حدود ۵۰۰ سال زمان لازم است اما برای تخریب ۲ میلیارد تن خاک حاصلخیز در کشور فقط یک سال وقت لازم است، آنچه تخریب خاک را هولناک می‌کند، رابطه آن با امنیت غذایی است.

اگر از دست رفتن منابع آب را بتوان با صرف هزینه‌های هنگفت مثل سدسازی و انتقال آب در حد مدیریت شهری و آب شرب مدیریت کرد، برای از دست رفتن خاک چنین امکانی اساساً وجود ندارد، خاک مورد نیاز برای کشاورزی و رویش گونه‌ها در طبیعت تنها ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر ضخامت دارد.

تشکیل ۲۵ سانتی متر خاک در ۲۰ هزار سال زمان

بنا بر گفته عضو هیات رییسه اتاق کشاورزی ایران میزان فرسایش خاک در ایران نسبت به متوسط جهانی سه تا پنج برابر و در لرستان سه برابر متوسط کشور است، در فرآیند فرسایش خاک، ذرات از بستر خود جدا می شوند و خاک حاصلخیزی خود را از دست می دهد، این پدیده منجر به کاهش حاصلخیزی خاک، فقر زمین ها و مزارع کشاورزی، از بین رفتن جنگل ها و مراتع می شود و در درازمدت منجر به کاهش سطح آب های زیرزمینی هم خواهد شد.

کامران ساروقی می افزاید: بر اساس آمارهای ارائه شده توسط کارشناسان، برای تشکیل یک سانتی متر خاک حاصلخیز حدود یکهزار سال زمان نیاز است که این عدد به خوبی بیانگر ضرورت حفاظت از خاک می باشد. تشکیل ۲۵ سانتی متر خاک زراعی طی ۲۰ هزار سال صورت می گیرد.

وی با انتقاد از عدم تدوین برنامه جامعی برای پیشگیری از فرسایش خاک در کشور عنوان کرد: عدم تدوین برنامه جامع و مشخص جهت پیشگیری و مقابله باعث شده است فرسایش خاک در سال های اخیر به بالاترین میانگین ممکن در سال برسد، هنوز قوانین و برنامه های جامع و کاملی برای حفاظت از خاک در کشور تدوین نشده است.

ساروقی با اشاره به لزوم تقویت پوشش گیاهی و توسعه باغات در اراضی شیب دار به منظور جلوگیری از فرسایش خاک تصریح کرد: جلوگیری از هدررفت آب های سطحی، مهار آنها در قالب ایجاد سد و بندهای انحرافی، انتقال آب به اراضی شیب دار جهت توسعه باغات و اجرای طرح های آبخوان داری و آبخیزداری از مهمترین عوامل موثر در جلوگیری از فرسایش هستند.

میزان فرسایش خاک بروجرد سالانه ۱۰ تن در هکتار است

به گفته سرپرست اداره منابع طبیعی میزان فرسایش خاک در همه مناطق استان مشابه نیست، در بروجرد این میزان در سال بین پنج تا ۱۰ تن در هکتار است.

میزان رسوب خاک در بروجرد نیز متفاوت بوده اما بطور متوسط بین چهار تا ۶ تن در هکتار متغیر است، فرسایش خاک بستر تولید پوشش گیاهی را از بین می برد و رسوب تولید شده در دشت ها باعث کاهش تولیدات محصولات کشاورزی می شود.

یحیی کریمی اظهار داشت: علمی ترین و کم هزینه ترین راه حفظ خاک انجام کارهای منابع طبیعی و آبخیزداری است، جنگل کاری و تقویت پوشش گیاهی، جلوگیری از ورود زودهنگام دام به مراتع، جلوگیری از تخریب و شخم زدن در جهت شیب در اراضی شیب دار از جمله عوامل موثر در این زمینه است.

سرپرست اداره منابع طبیعی بروجرد بیان کرد: انجام سازه های آبخیزداری از جمله ساخت بندهای سنگی - ملاتی و گابیونی نیز در پیشگیری از فرسایش خاک و نگه داشت آن موثر است.

نقش آبخیزداری و نگه داشت رطوبت خاک

عملیات آبخیزداری و آبخوانداری از اقدامات زیربنایی در راستای حفظ آب و خاک است، در یک طرح آبخیزداری سعی می‌شود با شناخت ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مختلف یک منطقه جغرافیایی در قالب یک حوزه آبخیز، ضمن حل مشکلات مختلف اکولوژیک، زیرساختی، انسانی و زیستی بیشترین بهره برداری انسانی در جهت رفاه حال آبخیزنشینان، در کنار تضمین توسعه پایدار آبخیز انجام شود.

علاوه بر اقدامات آبخیزداری، مردم نقش موثری در این مسیر دارند، مردم به عنوان بهره برداران آب در مواردی رفتار مناسبی از خود نشان نمی دهند و حاصل آن کاهش آب زیرزمینی و فرونشست زمین است، که تغییرات رفتاری در این بخش ها را می طلبد تا به درک و شناخت صحیحی از آسیب پذیری آب های زیرزمینی رسید.

خاک تجدیدپذیر نیست و با فرسایش آبی و تبدیل شدن به رسوبات به درون رودخانه‌ها می‌رود یا در فرسایش بادی تبدیل به ریزگرد و گرد و غبار می‌شود و به شهرها و مناطق دیگر وارد می‌شود، در نهایت این خاک دیگر به حالت اول خود برنمی‌گردد و این تخریب خاک به مرور منجر به از دست رفتن مراتع و زمین‌های کشت می‌شود.

سرنوشت آب و خاک چندان ۲ مقوله جدای از هم نیستند، برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی از بهره برداری به بهره کشی از زمین (خاک) رسیده است، فعالان منابع طبیعی بر این باورند ادامه این روند و تخریب منابع آبی به قیمت بدست آوردن معیشتی ناچیز ما را با فرونشست وحشتناک زمین مواجه می‌کند.

در این خصوص معاون برنامه ریزی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان می گوید: ما به عنوان کسانی که در بخش منابع طبیعی کار می کنیم شاهد فرونشست وحشتناک زمین ناشی از افت سفره های آب زیرزمینی هستیم، در گذشته سطح آب زیرزمینی بین عمق پنج تا هفت متری سطح زمین بود اما به دلیل حفر چاه های متعدد این سطح دچار افت شده و به عمق ۵۰ تا ۶۰ متری رسیده است.

امیر ثقلینی با تاکید بر اینکه در کشور شاهد تغییر کیفیت آب هستیم، افزود: شور شدن منابع آبی کشور در حال حاضر خطر بزرگی برای توسعه کشاورزی است و باید ما آگاه‌سازی لازم در خصوص این تغییرات کمی و کیفی آب در مناطق مختلف را انجام دهیم تا به سمت شوری آب نرویم.

وی یادآور شد: بیایان زایی، فرونشست زمین و کاهش سطح آب زیرزمینی نتیجه این رفتارهای نادرست با آب است در قسمت هایی نیاز است که تغییرات رفتاری صورت گیرد، اکنون مخاطرات بحران زایی در خصوص آب های زیرزمینی داریم که درک و شناخت درستی از آسیب پذیری آب های زیرزمینی وجود ندارد و همچنان در کشور اثرات اضافه برداشت از آب های زیرزمینی وجود دارد.

ثقلینی بیان کرد: در مطالعات مختلفی استخراج آب زیرزمینی مورد بررسی قرار گرفته که مشخص شده جاهایی که پوشش گیاهی مناسبی دارد نقش موثری در حفظ رطوبت و خاک و سفره آب زیرزمینی داشته است.

بنابراین راهکارهای آبخیزداری و آبخوان داری در مدیریت جامع حوزه آبخیزداری برای کاهش سیلاب و حفاظت از زیرساخت ها بر روی دشت های سیلابی موثر خواهد بود، یکی از راهکارها این است که می توانیم تغذیه آبخوان ها را انجام دهیم تا با کاهش تخلیه آب های زیرزمینی مانع از فرسایش خاک شد.

بنا بر تاکید کارشناسان حوزه آب و خاک، اولین و مهم‌ترین بحث در زمینه پیشگیری از فرسایش خاک حفظ رطوبت خاک است. خاکی که خشک باشد با کوچک‌ترین باد جریان پیدا می‌کند و همان خاک با اولین سیلاب شسته می شود و در پایین دست رسوب می کند، موضوع دیگر در مورد حفظ خاک این است که گرچه نمی‌توان منکر نیاز به توسعه شد ولی بسیاری از پروژه ها ملاحظات زیست محیطی را در قالب پروتکل های توسعه پایدار رعایت نمی کنند.