طبیعی است که در روابط انسانی گاهی با مشکلات و چالش‌هایی روبرو شویم. این مشکلات می‌توانند در مواقعی به شدت دردناک باشند، به‌خصوص زمانی که احساس کنیم تحت کنترل دیگران قرار گرفته‌ایم. دستکاری روان‌شناختی نوعی رفتار است که ممکن است همه ما در طول زندگی‌مان حداقل یک بار با آن مواجه شده باشیم، اما اغلب نمی‌دانیم چگونه باید با آن برخورد کنیم تا به بازیچه دیگران تبدیل نشویم. در این مقاله، به این سؤال پاسخ خواهیم داد.

 دستکاری روان‌شناختی چیست؟

عبارت "بازیچه قرار گرفتن" به رفتارهایی اشاره دارد که در علم روان‌شناسی به آن "دستکاری روان‌شناختی" می‌گویند. دستکاری روان‌شناختی یا مَنیپولِیشن (manipulation) به معنای تأثیرگذاری بر دیگران به منظور دستیابی به اهداف و مقاصد شخصی است. افرادی که دستکاری می‌کنند، با حمله به جنبه‌های ذهنی و عاطفی دیگران، آن‌ها را به خواسته‌های خود وادار می‌کنند و با تحت تأثیر قرار دادن احساساتشان، رفتار یا احساسی خاص را از آن‌ها می‌طلبند.

افراد دستکاری‌کننده معمولاً از ترفندها و روش‌های مشابهی استفاده می‌کنند. ایجاد احساس گناه، شکایت، دروغ‌گویی، چاپلوسی، فرافکنی، مثلث‌سازی، انکار، تظاهر به بی‌گناهی و بمباران عشق از جمله ترفندهای رایج آن‌هاست که به‌وسیله آن‌ها معمولاً به موفقیت دست می‌یابند.

نمونه‌هایی از دستکاری روان‌شناختی

گاهی فردی ممکن است بخواهد از کاری که قبلاً برای شما انجام داده، به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به خواسته‌های خود استفاده کند. در این حالت، او با القای احساس گناه تلاش می‌کند شما را تحت فشار قرار دهد. به‌عنوان مثال، ممکن است بشنوید: «اگر من نبودم، تو به دانشگاه نمی‌رفتی. تو به من بدهکاری.» یا «اگر تو نتوانی بیایی، احتمالاً نمی‌توانم هیچ‌کس دیگری را هم دعوت کنم. این فایده‌ای ندارد.»

گاهی نیز فرد به‌جای حل مشکل بین خودتان، شخص سومی را درگیر می‌کند تا علیه شما قرار بگیرد. در این شرایط، وقتی دو نفر به‌جای یک نفر مخالف شما باشند، شانس شما کاهش می‌یابد. در واقع، فرد دستکاری‌کننده از مسئولیت شانه خالی می‌کند و این مثلث‌سازی به او کمک می‌کند تا از احساس شکست دوری کند.

بمباران عشق نیز نوع دیگری از دستکاری روان‌شناختی است. در این روش، فرد به‌طور مکرر و بیش از حد به شما ابراز علاقه می‌کند و شما را با عشق و هدایای متعدد غرق می‌کند. اگر به این ابراز علاقه‌ها پاسخ مناسب ندهید، او ابتدا شما را وابسته می‌کند و سپس رفتارهای آسیب‌زننده‌ای از خود نشان می‌دهد.

نشانه‌های دستکاری روان‌شناختی

چون دستکاری‌کنندگان از روش‌های مشابهی استفاده می‌کنند، نشانه‌های مشخصی وجود دارد که می‌تواند نشان دهد آیا شما در حال بازیچه قرار گرفتن هستید یا خیر. این نشانه‌ها عبارتند از:

- شناسایی نقاط ضعف: دستکاری‌کنندگان معمولاً نقاط ضعف شما را می‌شناسند و از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای سوءاستفاده عاطفی بهره می‌برند.

- خارج کردن از حریم امن: آن‌ها سعی می‌کنند شما را از محیط‌های امن‌تان دور کنند و به موقعیت‌هایی ببرند که خود احساس امنیت می‌کنند.

- ایجاد انزوا: به تدریج شما را از دوستان و عزیزانتان جدا می‌کنند تا بر شما تسلط بیشتری پیدا کنند.

- متقاعد کردن به چشم‌پوشی: دستکاری‌کنندگان شما را متقاعد می‌کنند از چیزهایی که برایتان مهم است چشم‌پوشی کنید تا بیشتر به آن‌ها وابسته شوید.

- پنهان‌کاری اطلاعات: آن‌ها فقط بخشی از حقایق را با شما به اشتراک می‌گذارند و حقایق دیگر را پنهان می‌کنند تا احساس برتری کنند.

- چراغ گاز: این تکنیک به شما احساس می‌دهد که در مورد احساسات و سلامت روان خود شک کنید.

- شوخ‌طبعی بی‌رحمانه: با به چالش کشیدن نقاط ضعف شما، احساس ناامنی در شما ایجاد می‌کنند و خود را بالاتر از شما حس می‌کنند.

اگر دستکاری‌کننده موفق به اجرای این تکنیک‌ها شود، به این رفتار ادامه خواهد داد مگر اینکه شما بتوانید خود را از این وضعیت خارج کنید.

راهکارهای جلوگیری از بازیچه‌شدن و دستکاری روان‌شناختی

 ۱. نشانه‌ها را شناسایی کنید

رفتارهای افراد دستکاری‌کننده معمولاً مشابه است. مراقب افرادی باشید که در آغاز رابطه رفتارهای بیش از حد دوستانه از خود نشان می‌دهند، وعده‌های توخالی می‌دهند یا سعی می‌کنند شما را احساس گناه کنید. با آگاهی از این نشانه‌ها، می‌توانید برای پیشگیری و فرار از دام آن‌ها آماده باشید.

 ۲. مرزهای خود را مشخص کنید

یکی از مؤثرترین راه‌ها برای بازپس‌گیری قدرتتان، تعیین مرزهای مشخص و روشن است. به دیگران نشان دهید چه رفتارهایی را نمی‌پسندید و انتظارات و نیازهایی که به شما احساس امنیت و راحتی می‌دهد را مشخص کنید.

 ۳. مسئله را شخصی نکنید

دستکاری روان‌شناختی می‌تواند آسیب‌زننده باشد، اما سعی کنید درک کنید که این رفتارها به شما مربوط نمی‌شود. این رفتارها بیشتر ناشی از ناتوانی فرد دستکاری‌کننده در برآورده کردن نیازهای خود به شیوه‌ای سالم است.

 ۴. صحنه را بچرخانید

دستکاری‌کنندگان معمولاً همه‌چیز را برای خود می‌خواهند. شما می‌توانید با یادآوری اینکه انسانی با احساسات هستید، به آن‌ها پاسخ دهید و اجازه ندهید احساسات شما نادیده گرفته شود. به‌عنوان مثال، اگر کسی بگوید «این موضوع مهم نیست»، شما می‌توانید پاسخ دهید: «می‌دانم که ممکن است این مسئله را مهم ندانید، اما من از این وضعیت احساس بدی دارم و فکر می‌کنم ناعادلانه است.» تحقیقی در سال ۲۰۱۸ نشان داد که این روش می‌تواند به کاهش تعارض و خصومت کمک کند.

 ۵. شخص مورداعتمادتان را در جریان بگذارید

مقابله با فرد دستکاری‌کننده می‌تواند خسته‌کننده و آزاردهنده باشد. صحبت با یک دوست نزدیک یا یکی از اعضای خانواده درباره وضعیت خود می‌تواند به کاهش تنش و اضطراب شما کمک کند. این افراد می‌توانند مشاوره‌های مفیدی ارائه دهند و شما را در انتخاب بهترین روش برای برخورد راهنمایی کنند.

۶. از مشاور یا درمانگر کمک بگیرید

اگر دستکاری روان‌شناختی از سوی یکی از نزدیکان شما انجام می‌شود، کنار آمدن با این وضعیت می‌تواند دشوار باشد. این نوع دستکاری بر سلامت عاطفی شما تأثیر می‌گذارد، بنابراین مهم است که راهی برای خروج از این موقعیت پیدا کنید. استفاده از خدمات مشاوره و روان‌درمانی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.

 سخن آخر

گرفتار شدن در دام افرادی که می‌خواهند شما را بازیچه قرار دهند، تجربه‌ای آزاردهنده است و رهایی از آن می‌تواند سخت باشد. اما با تقویت مهارت‌های ارتباطی و مدیریت احساسات خود، می‌توانید از این وضعیت خارج شوید و دیگر اجازه سوءاستفاده به دیگران ندهید. آیا شما تا به حال در چنین موقعیتی قرار گرفته‌اید؟ در قسمت دیدگاه‌ها بنویسید چگونه توانستید خود را نجات دهید.