احتمال وقوع سونامی در کشور فقط در منطقه مکران تا بندر عباس / دماوند خاموش نشده است

گفته می شود بیش از90 درصد کشورایران زلزله خیز است. طی مطالعاتی که در چند سال گذشته انجام شده و طبق آمار زلزله های رخ داده درکشور، به طورمتوسط هرسال یک زلزله 6 ریشتری و هر 10سال یک زلزله 7درجه در مقیاس ریشتررا باید انتطارداشته باشیم . در همین راستا خبرنگارگروه دانش خبرگزاری دانا(داناخبر)، به سراغ پروفسور بهرام عکاشه، پدرعلم زلزله شناسی ایران رفته و با وی  گفت و گو یی ترتیب داده که در پی می آید.

خیر، گرما و سرما تا چند متر بیشتردرعمق زمین نفوذ نمی کند. همچنین آب و باران هم تا 100متربیشتر در زمین نفوذ نخواهد کرد. زلزله های قوی در قسمت های سخت رخ می دهد در قسمت های گرانیتی و جاهایی که آب نفوذ نمی کند و تا کنون اثبات نشده است که سرما و گرما بر وقوع و شدت زلزله تاثیری داشته باشد، یعنی وقوع زلزله زمستان و تابستان که هوا سرد و گرم می شود بر وقوع زلزله ها تاثیر گذار نبوده وهنوزهمبستگی بین فصول وساعات روز با زلزله اثبات نشده است. لذا کانون زلزله های بزرگ 6 و7ریشترارتباطی با آب و هوا ندارد.من یک شبکه زلزله نگاری که شامل 6 یا 7 پایگاه بود به مدت 6 ماه در لواسانات نصب کردم تا گسل مشا را از نظر تعداد زلزله ها بررسی کنم در سه ماهه تابستان زلزله کم بود تنها زلزله های 4ریشتربود. به عقیده من تابستان و زمستان بر زلزله های نیم ریشتر، یک و دو ریشتر وحداکثر3 ریشتر تاثیر دارد ولی برای زلزله های مخرب 6 و7ریشتراصلا اثری ندارد وهنوز جایی اثبات نشده است که زلزله خیزی با عرض جغرافیا، با فصول سال و با ساعات روز ارتباط داشته باشد و هنوز هم شک است که زلزله خیزی با اول ماه 14 و15 ماه ویا 25 و 26 هر ماه آن نیز اثبات نشده است. اگر گاهی درجاهایی دیده شده است اتفاقی بوده  و به طور سیستماتیک چنین قواعدی نیست.

آقای دکتر درخصوص وقوع زلزله در منطقه کیش بفرمایید که به چه صورت است؟

یک خط زلزله شمالی- جنوبی داریم که ازقطر، شهرهای کازرون، شیراز وبوشهرعبور می کند و خط دیگری از عمان شروع می شود وازبندرعباس به طرف بم و کرمان می گذرد. زلزله خیزی کیش هم  متاثر از خط عمان است. پس باید گفت زلزله های کیش مربوط به استان هرمزگان است. یادم است بعد از انقلاب زمانی که منطقه کیش هنوز به صورت جزیره کیش امروزی نبود از من که درموسسه ژئوفیزیک بودم خواستن برای احداث یک هتل در کیش نظر بدهد و بررسی بشود که مناسب هتل سازی هست یا خیر. بررسی ها نشان داد که زلزله خیزی منطقه کیش شبیه غرب بندرعباس است. زلزله درمنطقه کیش فوجی است یعنی ممکن است 10تا زلزله  5ریشری یا 20 تا 4ریشتری بیاید و یا 200تا 2ریشتری رخ بدهد وهمچنین یک زلزله 7ریشتری اتفاق بیفتد و یا 6 تا زلزله 6ریشتری و 40یا 50تا 5ریشتری رخ بدهد. درمنطقه کیش مانند شهر بندعباس و قشم  ممکن است زلزله های با بزرگای 7ریشتر هم داشته باشد چرا که زلزله خیزترین استان ما استان هرمزگان است به این دلیل که خط عمان از آن عبور می کند. در جزایرزلزله های با 7 و 6ریشتر امکان دارد، اما رخداد زلزله 8ریشتر بعید است.

سونامی وقتی اتفاق می افتد که زلزله در کف دریا رخ بدهد و حرکات این زلزله به صورت بالا و پایین باشد. درچنین حرکتی در حدود دو متردر آب موج ایجاد می شود و این امواج درسطح دریا منتشر شده و آب به سواحل هدایت می شود. در خلیج فارس به نظر نمی رسد سونامی داشته باشیم، اما در دریای عمان و اقیانوس هند پتانسیل زلزله 8ریشتر هم وجود دارد. درهر صورت فاصله چابهار و جاسک و منطقه مکران تا بندرعباس احتمال سونامی به مراتب بیشتر ازکیش تا آبادان است.

دانشگاه تهران یک شبکه زلزله نگاری دارد و درحدود 18تا شبکه فرعی وجمعا حدود 100تا ایستگاه زلزله نگاری در کشور وجود دارد که در طول 24ساعت 40 تا زلزله ثبت می کند. اما درکشور نیازمند بیش از300 ایستگاه لرزه نگاری داریم واگرپایگاه های کشور به این اندازه برسد می توانیم روزانه 70تا 80 زلزله با مقیاس کم را به ثبت برسانیم. اولین پایگاه زلزله نگاری در ایران در سال 1337 یا 1338 نصب شد. درسال 1336 و1337 بود که یک شبکه جهانی آمد وتصمیم گرفت که کشورهای مختلف با هم همکاری کنند برای شناخت کل کره زمین تا در کشورهایی که فاقد مرکز ژئوفیزیک هستند، موسسه ژئوفیزیک تاسیس شود که یکی از این کشورها کشور ایران بود و در سال 1336-1337اولین موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران دایر شد. 

محل استقرار تاسیسات هسته ای نباید در مرزهای کشور و در معرض خطر حمله دشمن باشد بلکه باید این تاسیسات در مرکز کشورقرار بگیرند که  بهترین منطقه اصفهان وکاشان شناخته شد و هم اکنون نیروگاه نطنز و ذوب آهن در آنجا پرپا است. یادم هست در گذشته خبرنگارهایی از دوبی آمده بودند و اصرار داشتند که بگویند راکتور بوشهر برای منطقه خطر بزرگی است واگر اتفاقی بیفتد تمام خلیج فارس صدمه می بیند، اما در جواب گفتم در این محل زلزله 6 یا 7ریشتری انتظار نداریم و اتفاق نمی افتد اما در فاصله 50تا صد کیلومتری راکتور این انتظار خواهیم داشت چون خط زلزله قطر- کازرون فعال است اما به این دلیل که راکتور را برای زلزله های 8ریشتر هم مقاوم می کنند لذا اگر زلزله بزرگی هم اتفاق بیفتد صدمه ای نخواهد دید، این درحالی است که در زاگرس انتظار زلزله بزرگتر از 7ریشتر نمی رود. زلزله 8ریشتر بیشتر در منطقه البرز و شمال شرق کشو اتفاق می افتد.

کشور ما یکی از کشورهایی است که علاوه بر زلزله خیزی درمعرض آتشفشان هم هست. آتشفشان دماوند از40 هزارسال پیش فعال بوده است، اما نه آن فعالیتی که منجر به انفجار شود. اما ممکن است با وجود اینکه صد سال هم بدون انفجار بوده فوارن داشته باشد بنابراین اینکه دماوند خاموش شده نظریه درستی نیست. در خصوص زلزله های با ریشتر کم که در اطراف دماوند  اتفاق می افتد به طور قطع نمی توان گفت که به آتشفان دماوند ارتباط دارد و همچنین به طور قطع هم نمی توان  گفت با آن ارتباطی ندارد. اما  بنده تا شخصا در این خصوص تحقیق یک ساله و یا 6ماه انجام ندهم و در اطراف دماوند پایگاه نصب نکنم نمی توانم در این رابطه که فعال خواهد شد یا خیراظهار نظرصریحی داشته باشم.
متاسفانه ما در منطقه دماوند پایگاه داریم اما نمی توانیم اظهار نظر بکنیم. چراکه باید نصب پایگاه هدفمند باشد مانند کاری که در ایتالیا انجام می شود. با نصب شبکه های زلزله نگاری درتحقیقات خود ارتباط بین زلزله و آتشفشان را پیدا کنند. بنابراین اگر ما هم بخواهیم اظهار نظری بکنیم باید به همین شیوه یعنی دورتا دور دماوند شبکه نصب کنیم اما متاسفانه این کار صورت نگرفته است.البته یکی دوسال است که شبکه زلزله نگاری برای مطالعات و تحقیات بیشتردر کشور راه اندازی شده است.
ما درسال 1336 و37 تنها یک پایگاه لرزه نگاری داشتیم که بعد ازآن امریکایی ها آمدند 3تا پایگاه در مشهد، شیراز و تبریز برای ردگیری انفجار های هسته ای شوروی سابق نصب کردند. همچنین در سال 1374 یک شبکه دیگر در جنوب غرب تهران بین قم، کرج و تهران نصب شد ومن به عنوان نماینده ایران چندین بار برای سخنرانی و گزارش دادن در خصوص کارکرد پایگاه نصب شده به امریکا رفتم . البته هدف امریکایی ها این بود که از این شبکه 7پایگاهی که هرکدام 6مولفه داشت می خواستند تفاوت بین زلزله وانفجار را تشخیص بدهند که بدانند آیا روسیه مخفیانه انفجارهایی انجام می دهند یا نه. این پایگاه ها حدود 20سال است که کار کردند و بعد از انقلاب دیگر پایگاه ها یدکی و لوازم نداشتند که  اکنون تنها یکی از 7پایگاه  موجود کار می کند که آن هم بین قم، کرج و تهران است. 

در سال 1336 و37 که 6ایستگاه  لرزه نگاری نصب کردند و اینها دو نوع بودن یکی برای زلزله های نزدیک ومحلی دیگری برای زلزله های دور بود. هر پایگاه 3مولفه بالا و پایین، مولفه شرق و غرب، مولفه شمال و جنوب دارد.. در موسسه ژئوفیزیک انفجار های زیر زمینی 15هزار کیلومتر و20هزارکیلومتر را به ثبت می رساند به همین دلیل است که وقتی زلزله ای در ایران رخ می دهد 10 دقیقه بعد خبر آن بر روی خبرگزاری های دنیا منتشر می شود. این دستگاه ها لوله شکل هست که لرزه نگارها در داخل لوله قرار دارند از بالا با ژیروسکوپ تنظیم می شوند و در آنجا به موسسه ژئوفیزیک تله متری می شود. نصب این پایگاه ها درعمق 100متری زمین قرار دارند یعنی از لایه های خاکی نرم  زمین عبور کند. 

خیر این زلزله ناشی از انفجار نبود بلکه لرزش آن به دلیل صفحه دریای عمان بود که این صفحه با ورود به منطقه مکران یعنی از بندرعباس تا مرز پاکستان خواهد بود. زلزله خیزی این منطقه کاملا متفاوت است با زلزله بندرعباس تا کرمانشاه، زلزله هایی که درآنجا اتفاق می افتد زلزله های بزرگ است و زلزله ریز در آن وجود ندارد.لذا باید درجنوب شرق ایران زلزله های بزرگ 8ریشتر با عمق 100کیلومتری را انتظار داشت .هرچند در ایران زلزله100  کیلومتری نداریم اما مکران یعنی از جاسک تا چابهار استثنا  است و آتشفشان های تفتان وبزمان هم زاییده این حرکت است.

در حدود 7 یا 8روش وجود دارد که تفاوت بین زلزله و انفجار را تشخیص داد. زلزله پاره شدن سنگ است یعنی نیاز به یک جفت نیرو است که سنگ را پاره کند، اما انفجار هسته ای پاره شدن نیست بلکه از همه جهت فشار وارد می کند به طور ساده با تعیین حادثه کانون زلزله ای که اتفاق می افتد وقتی کانون زلزله را مطالعه می کنیم می بینیم که از همه جا فشار وارد شده در تمام منطقه فشارش گزارش می کند. بنابراین یکی از روش های شناسایی تفاوت بین زلزله و انفجار تعیین مکانیسم زلزله است.در زلزله موج هایی وجود دارد به نام  موج های پی(p) یا موج های متراکم، موج های اس(s) یا موج های قیچی کننده این موج ها باعث می شوند که ذرات سنگ های زیر زمین را به طرف بیرون جا به جا کنند . موج های سطحی یا ال (L) شبیه به موج های آب هستند که در سطح زمین بالا و پایین می روند این موج ها بیشترین خسارات را برجای می گذارند. اما انفجار، موج سطحی ندارد تنها موج پی و اس دارد و امواج اس هم در انفجار ضعیف است اما امواج پی در آن قوی است اما در زلزله همه این موج ها وجود دارد و بخصوص امواج سطحی در آن بسیار زیاد است.