چرا فیلترینگ تلگرام شکست خورد؟

به گزارش خبرگزاری دانا پس از اختلالات ایجاد شده توسط دولت ایران برای استفاده از وایبر و لاین، توجه مردم به استفاده از تلگرام جلب شد و به سرعت این مسنجر جای خود را در گوشی‌های اغلب ایرانیان باز کرد. امّا میزان بازدید از تلگرام پس از فیلترینگ تحت تأثیر قرار گرفت که در مطلب پیش رو آن را بررسی می کنیم.

دلایل محبوبیت تلگرام نزد ایرانیان به موارد زیر مربوط می‌شود:
1-    سرعت و امنیت؛
2-    امکان انتقال گروه‌ها از نرم‌افزارهای قدیمی به تلگرام با استفاده از لینک‌های دعوت؛
3-    افزایش تعداد عضوگیری در گروه‌ها از ۵۰ عضو در وایبر به ۵۰۰۰ عضو در تلگرام؛
4-    امکان تبادل فایل‌ها با حجم تا یک گیگابایت در پیام‌ رسان تلگرام؛



روند فیلترینگ تلگرام در ایران
دولت ایران به دلایل خاصی بارها بحث فیلترینگ تلگرام را مورد بررسی قرار داده است و به تکرار دسترسی کاربران به این پیام‌رسان با اختلالات جدی مواجه شده و در نتیجه میزان بازدید از تلگرام تحت تأثیر قرار گرفته است. طی تظاهرات ۸ دیماه سال ۱۳۹۶ تلگرام به مدت بیش از یک هفته از دسترس کاربران ایرانی خارج شد و بالاخره در تاریخ ۲۳ دی ماه ۱۳۹۶ مجدداً در دسترس قرار گرفت.
فیلترینگ جدی تلگرام در تاریخ ۱۰ اردیبهشت سال جاری رخ داد. به این ترتیب، مجدداً تلگرام در ایران به دستور قضایی از دسترس کاربران خارج شد. در دستور قضایی دادستانی تهران آمده بود: تلگرام باید به گونه ای فیلتر شود که حتی با ابزارهایی شبیه فیلترشکن هم قابل دستیابی نباشد. امّا خواسته دادستانی تهران محقق نشد و ایرانیان با استفاده از فیلترشکن به تلگرام دسترسی پیدا کردند.

سخنان ضد و نقیض پس از فیلترینگ تلگرام
پس از فیلترینگ تلگرام در ایران سخنان ضد و نقیضی درباره آمار عضویت ایرانیان در تلگرام و پیام‌رسان‌های داخلی و میزان بازدید از تلگرام مطرح شد. مثلاً یک عضو ناظر در شورای عالی فضای مجازی مدعی شد که پیام‌رسان‌های داخلی ۲۰ میلیون کاربر دارند. جالب اینکه شواهد نشان می‌دهد که یکپارچگی در سیاست‌های فیلترینگ وجود ندارد، مثلاً رسانه‌های اصولگرا همواره شکوه می‌کنند که دستگاه‌های دولتی همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند.
یک نماینده مجلس در گفت و گو با خبرگزاری خانه ملت  تصریح کرد: در جلسه وزیر ارتباطات با نمایندگان گفته شد که بعد از فیلتر شدن تلگرام یک میلیون نفر از 45 میلیون کاربر تلگرام، این اپلیکیشن را از روی گوشی خود پاک کرده‌اند. در همین حال، رسول سراییان، معاون وزیر ارتباطات تصریح کرد: میزان ترافیک بین‌المللی پیام رسان‌ها با کاهش 67 درصدی مواجه شده است.

به گفته نایب رییس فراکسیون مستقلین مجلس،  تولید محتوا 40 درصد و  میزان بازدید از تلگرام بعد از فیلترینگ آن 50 درصد کاهش داشته است.
در این شرایط، سراییان، رییس سازمان فناوری اطلاعات به ایسنا گفت: ترافیک بین‌المللی پیام‌رسان‌ها با کاهش برآوردی ۶۷ درصد مواجه شده است. وی همچنین تصریح کرد: تاکنون ۲۲ میلیون مورد نصب پیام رسان های داخلی داشته‌ایم که از این تعداد ۸.۵ میلیون کاربر فعال هستند. یک نماینده مجلس از چهار برابر شدن مخاطبان پیام‌رسان‌های داخلی و کاهش ۳۰ درصدی کاربران تلگرام در ایران خبر داد.

با وجود سخنان ضد و نقیض مسئولان در زمینه بازدید از تلگرام و استفاده از آن، واقعیت چیز دیگری است. شواهد واقعی نشان می‌دهند که پس از دو بار فیلتر شدن تلگرام در چند ماه گذشته، کاربران ایرانی نه به صورت دسته جمعی به پیام‌رسان‌های خارجی مانند واتس‌اپ مهاجرت کرده‌اند و نه مشتری پیام‌رسان‌های داخلی مانند سروش شده‌اند بلکه در جستجوی یافتن فیلترشکنی برای دسترسی مجدد به تلگرام بوده‌اند.

افزایش آمار استفاده از فیلترشکن ها
آمارها نشان می‌دهد که تعداد مشترکان سایفون به عنوان اپلیکیشن فیلترشکن قابل دسترسی در ایران در مدت فیلتر شدن تلگرام در دی ماه پارسال ده برابر شد. در روزهای اولیه پس از فیلترینگ در ماه اردیبهشت سال جاری نیز به گفته شرکت سایفون، کاربران ایرانی در هر ساعت ۲.۲ میلیون بار از فیلترشکن سایفون استفاده کرده‌اند.
طاها یاسری، استادیار علوم اجتماعی محاسباتی در دانشگاه آکسفورد می‌گوید: در دی ماه و در یک هفته‌ای که تلگرام در ایران کاملا فیلتر شد، کاربرهای سایفون که ۱.۵ میلیون نفر بودند به ۱۳.۵ میلیون رسیدند. بعد از رفع فیلتر تلگرام، تعداد کاربران سایفون در ایران ۲.۵ میلیون نفر شدند. این بدان معناست که حدود یک میلیون نفر از کسانی که قبلاً از سایفون استفاده نمی کردند نیز تبدیل به مشتریان سایفون شدند.

گفتنی است؛ عقیده عمومی بر این است که نصب و استفاده از وی‌پی‌ان برای بسیاری از کاربران تلگرام دشوار است. امّا تحلیل داده‌های کاربران در ایران نشان می‌دهد که بسیاری از مشترکان جدید سایفون جزو کاربران به اصطلاح غیرحرفه‌ای اینترنت به حساب می‌آیند.

روند بازدید از تلگرام پس از فیلترینگ
آمارهای منتشر شده نشان می دهد که همزمان با مسدود سازی تلگرام در روز 12 اردیبهشت سال جاری، تعداد بازدید از تلگرام با کاهش قابل توجه به رقم 850 میلیون رسید. این در حالی است که بازدید روزانه کانال های فارسی در 30 فروردین بیش از دو میلیارد و 400 میلیون بوده است. در آماری دیگر اعلام شد که در این روز بازدید از کانال‌های عمومی تلگرام حدود ۱.۱ میلیون بار بوده که نسبت به روز قبل از فیلترینگ حدود ۴۰ درصد کمتر شده است.
از تاریخ 23 اردیبهشت روند صعودی بازدید های تلگرام آغاز شد و از رقم یک و نیم میلیارد در روز به عدد یک میلیارد و 600  میلیون بازدید روزانه در روز 27 اردیبهشت ( 17 روز پس از آغاز مسدود سازی تلگرام) رسید. سامانه هوشمند جمع آوری اخبار کانال های فارسی این افزایش قابل توجه را به «استفاده گسترده از فیلترشکن ها و نسخه های فارسی تلگرام» ربط داده است.



یک سایت فناوری در همین ارتباط اعلام کرد: روند صعودی بازدید از کانال های فارسی تلگرام پس از فیلترینگ از تاریخ 23 اردیبهشت ماه آغاز و از رقم یک و نیم میلیارد در روز به عدد یک میلیارد و 600 میلیون بازدید روزانه و حتی بیشتر در روز 27 اردیبهشت رسید. بنا بر آمارها در این روز رکورد بازدید از تلگرام پس از فیلترینگ شکسته شد، اما در همین روز هم تقریبا میزان بازدید 800 میلیون مرتبه نسبت به 30 فروردین ماه کمتر بود.

بررسی های «سامانه هوشمند جمع آوری اخبار کانال های فارسی» که یک مرکز تحقیقاتی وابسته به دانشگاه تهران است نشان می‌دهد که بازدید از کانال‌های فارسی تلگرام در روزهای اولیه اعمال فیلترینگ کاهش یافت، امّا دوباره روند صعودی به خودش گرفت. بر اساس آمارها، کاربران ایرانی تلگرام تنها در یک روز 2,3 میلیارد بار از کانال های فارسی دیدن کردند!
گفتنی است؛ سامانه مورد بحث به آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران وابسته است و در اعتبار آمار آن که در زمینه بازدید از تلگرام منتشر شده است، شکی نیست. از سوی دیگر، مهندس آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز این آمار را در کانال اینستاگرام خود منتشر کرده است.

جمع‌بندی
در جمع‌بندی آنچه در این گزارش گفته شد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
•    فیلتر کردن تلگرام تاکنون باعث مرگ این پیام‌رسان و یا هجرت ایرانیان از این مسنجر به دیگر اپ‌ها نشده است. به عبارت دیگر اگر چه مقامات قضایی ایران دستور داده‌اند که فیلترینگ تلگرام طوری صورت گیرد که دیگر کسی نتواند در داخل ایران از این پیام رسان استفاده کند، امّا این خواسته تاکنون محقق نشده است.
•    موضوع دیگر این است که شاید به دلیل سهولت کاربرد دیگر پیام رسان‌ها و یا حرکت طبیعی کاربران از یک اپلیکیشن به دیگری روند کاهش استفاده از پیام رسان تلگرام اتفاق بیتفد امّا این کاهش بر اثر فیلترینگ نخواهد بود.
•    واقعیات نشان می‌دهد که فیلترینگ تأثیر چشمگیری بر عدم استفاده از تلگرام نداشته است. مثلاً به گفته طاها یاسری، دو هفته فیلتر کردن تلگرام در دی ماه میزان تولید محتوا و بازدید از کانال‌های عمومی این پیام‌رسان را فقط ۲۰ درصد کاهش داد.
•    موضوع دیگر عدم یکپارچگی سیاست‌ها در زمینه فیلترینگ تلگرام است. در حالیکه برخی از نهادهای دولتی در صدد هستند که استفاده از این پیام‌رسان را در داخل ایران محدود کنند، امّا همچنان بسیاری از نهادهای دولتی ایران از آن استفاده می‌کنند.
•    با توجه به تمامی آنچه در بالا گفته شد می‌توان این طور نتیجه‌گیری کرد که افت اولیه استفاده از تلگرام در ایران بر اثر عدم دسترسی ایرانیان به فیلترشکن بوده است. در روزهای بعدی با نصب این فیلترشکن‌ها عموم مردم به تلگرام دسترسی یافته و از آن استفاده کرده‌اند.