نگار خلیلی، پایگاه خبری دانا، سرویس سلامت و سبک زندگی؛ ما در جهانی زندگی میکنیم که با مخاطرات و تنش‌های بسیاری همراه است و هر روز برشدت تنش‌ها افزوده میشود. این موضوع زمانی بیشتر اهمیت پیدا میکند که ما نمی‌توانیم به‌سادگی نسبت به وقوع تغییرات عکس‌العمل نشان دهیم. وقتی با مجموعه‌ای از فشارهای جدید و پیچیده مواجهیم که مدام در حال تغییر هستند، سازگاری با این مخاطرات، تغییرات غیرمنتظره و تهدیدات، نه‌تنها ضروری است، بلکه در صورت برخورد مناسب میتواند به یک فرصت برای توسعه فردی و اجتماعی تبدیل شود.
تغییرات پی‌درپی و برنامه‌ریزی نشده و بحران‌ها و تنش‌های غیرمنتظره در جهان امروز ضرورت بحث و پرداختن به ایده‌های تاب‌آوری را در زمینه‌های گوناگون اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دوچندان کرده است. به نحوی که بسیاری از جوامع به‌منظور دستیابی به رشد و توسعه اجتماعی و موفقیت و تعالی فردی، اتخاذ سیاست‌های انعطاف‌پذیر و مقاومتی در برابر تغییرها و آسیب‌ها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. هرچه انعطاف‌پذیری نظام اجتماعی بیشتر باشد، آسیب‌پذیری اجتماعی آن جامعه از بحران‌ها و تنش‌ها کاهش خواهد یافت.
در «فرهنگ لغت وبستر»، از تاب‌آوری به‌عنوان «توانایی بازگشت به شکل یا حالت قبلی بعد از فشرده یا کشیده‌شدن» یاد میشود. هر چند این تعریف بسیار جزئی است، اما مفهوم تاب‌آوری را به بهبود بعد از فشار فیزیکی پیوند می‌دهد.
اصطلاح تاب‌آوری برای اولین بار در سال ۱۹۷۳ به وسیله هولینگ به‌عنوان یک مفهوم «زیست‌محیطی» (اکولوژیکی) مطرح شد، اما بعد مورد توجه نظام‌های زیست‌شناسی (بیولوژیکی)، اقتصادی، سازمانی، اطلاعاتی و روان‌شناسی قرار گرفت. به‌طور کلی تاب‌آوری، توانایی افراد برای بازیابی خویش هنگام بروز مشکلات و سختی‌ها، مدارا با سطح بالایی از تغییرات مداوم مخل، حفظ سلامتی در موقعیت‌های استرس‌زا، برگشت به حالت اولیه، فائق‌آمدن بر سختی‌ها، تغییر مسیر و واردشدن به مسیر جدید تعریف میشود.
تاب‌آوری اجتماعی از ظرفیت و توانایی یادگیری و سازگاری افراد، خانواده‌ها، گروه‌ها، و جوامع در مواجهه با تغییرات تحمیل‌شده و همچنین قدرت تطبیق با شرایط و مقتضیات مخاطره‌آمیز و تهدیدکننده بحث میکند. زمانی که جامعه‌ای با نیازهای تازه، خطرات و یا تهدیداتی روبه‌رو میشود، دچار استرس و تنش، سردرگمی و بلاتکلیفی، تحلیل توان و در نهایت درهم‌شکستگی و بحران خواهد شد. از این رو بازگشت سریع به شرایط قبل از بحران ضرورت پیدا میکند. شناخته‌شده‌ترین عاملی که با تاب‌آوری اجتماعی رابطه معکوس دارد، آسیب‌پذیری اجتماعی است. لذا در هر سامانه اجتماعی برای مواجه‌شدن با تغییرات و تهدیدات باید تمهیداتی تدارک ببیند که بتواند به نحو بهینه با آسیب‌های اجتماعی مواجهه و مقابله کند.
کتاب «تاب‌آوری» دارای پنج فصل است. در فصل اول مباحث و موضوع‌هایی چون تاب‌آوری، عوامل نگه‌دارنده و توسعه‌دهنده تاب‌آوری، و عوامل تأثیرگذار بر ارتقای آن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. در فصل دوم، با عنوان «جامعه‌پذیری» به موضوع‌هایی همچون عناصر اساسی جامعه‌پذیری، مسئولیت‌پذیری و ابعاد آن، کفایت اجتماعی و درونی‌کردن هنجارهای اجتماعی پرداخته شده است. موضوع «تاب‌آوری هیجانی اجتماعی» عنوان فصل سوم کتاب است و طی آن مسائلی چون تنظیم هیجان، خوداثرمندی اجتماعی، حمایت اجتماعی، اضطراب و پاسخ‌های مقابله‌ای از ابعاد مختلف بررسی شده‌اند. «مهارت‌های گفت‌وگو» که شامل گفت‌وگو و انواع آن، همدلی و گفت‌وگوی بین نسلی میشود، موضوع فصل چهارم کتاب است. در فصل پنجم که فصل پایانی نیز هست، به خودمراقبتی و سبک زندگی سالم و اسلامی پرداخته شده است. در بخشی از این فصل عنوان شده، منظور از خودمراقبتی عملی است که در آن هر فردی از دانش، مهارت و توان خود به‌عنوان یک منبع برای تأمین، حفظ و ارتقای سلامت خود استفاده میکند.
«خودآگاهی» اولین گام برای برنامه‌ریزی به‌منظور خودمراقبتی است که نیازمند توجه به عناصری چون خودمراقبتی جسمی، روانی، عاطفی، اجتماعی و معنوی است. مؤلفه‌های توانمندسازی افراد برای خودمراقبتی شبیه مثلثی هستند که یک ضلع آن نظام رفتاری فرد، ضلع دیگرش نظام ارزشی و نگرشی نسبت به کنترل عوامل فردی، و ضلع دیگر محیط اجتماعی یا زیستی است.
موضوع «سبک زندگی سالم» بخشی دیگر از این فصل است که به رفتار خاص و معین در ارتباط با یک موضوع خاص اشاره دارد. زندگی به معنای انتخاب شیوه‌ها و یا رفتارهای خاصی تحت تأثیر باورها، علاقه‌ها، اعتقادات، تجربیات، تمایلات، درآمد و توانایی‌هاست که فرد خود را بر اساس آنها تنظیم میکند. نوع رفتارها و اعتقادها ممکن است موجب رشد و کمال فرد در ابعاد عقلانی، اجتماعی، اقتصادی، عاطفی و زیستی شود و یا برعکس به توقف، انحراف و یا پسرفت فرد در ابعاد فوق بینجامد.
در کتاب «تاب‌آوری اجتماعی» برخی از مهم‌ترین راهکارها و سازوکارهای مؤثر بر تاب‌آوری فردی و اجتماعی تشریح شده‌اند. در کلان‌ترین سطح عوامل تاب‌آوری اجتماعی را میتوان جامعه‌پذیری و مسئولیت‌پذیری، کفایت اجتماعی، درونی‌کردن ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، افزایش مهارت‌های تعامل، گفت‌وگو و همدلی معرفی کرد. در سطح خرد و فردی این عوامل خودمراقبتی، سبک زندگی سالم، اعتمادبه‌نفس، پرهیز از هیجانات و برخورد احساسی، و ... را شامل میشوند.
توسعه تاب‌آوری به امداد و حمایت‌های اجتماعی به‌هنگام و هماهنگ، فراگیر و جامع در وضعیت‌های بحرانی می‌انجامد. مشارکت‌های مدنی و حمایت‌های اجتماعی در همه‌حال بر تاب‌آوری فردی و سلامت اجتماعی تأثیرات عمیق دارند. حمایت‌های اجتماعی می‌توانند با تقویت جریان رشد، اثر صدمات، انتخاب‌های نادرست، اتفاقات تلخ و بلایای طبیعی را کاهش دهند و از این طریق به توسعه تاب‌آوری اجتماعی کمک کنند.
بر این اساس مطالعات تاب‌آوری مأموریت اصلی خود را برگشت‌پذیری در سریع‌ترین زمان ممکن و با حداقل آشفتگی و حفظ شایستگی می‌دانند.
تاب آوری در بحران چیست؟
تاب آوری در بحران یکی از نیازمندیها و الزامات در ویژگیهای افراد و جوامع است. تاب آوری که به توانایی تحمل فشار حاصل از چالشها و مشکلات اشاره دارد؛ وجود آن در مواقعی مانند بحرانهای مختلف زندگی بسیار اثربخش است. وقتی شما توسط یک بحران فردی به چالش کشیده میشوید (چه در محیط کار و خانه باشد و چه در دایره اجتماعیتان)؛ طبیعی است که احساس اضطراب، تخلیه شدن و پریشان حالی کنید. این افزایش اضطراب قابل درک است.
اهمیت تاب آوری در بحران، برای کمک به خودمان در جهت داشتن حس بهتر در اوقات دشوار و سخت است. علاوه بر این؛ به ما کمک میکند تا به جلو حرکت کنیم. مواردی وجود دارد که میتوانیم با انجام هر روزه آنها تاب‌آوری خود را شکل داده و با انرژی بیشتر و مثبت نگری با چالشهایمان برخورد کنیم. مراقبت از خود، زیربنای تاب آوری است. برای شروع باید وعدههای غذایی مغذی خورد؛ خوب خوابید؛ ورزش کرد؛ ذهن را با افکار مثبت تغذیه کرد و برای خود وقت گذاشت. محیط نیز نقش بزرگی در تاب آوری ایفا میکند و کسانی که منابع بیشتری در اختیار دارند؛ ساخت تاب آوری برایشان آسانتر است.
تاب آوری در برابر بحرانهای اجتماعی
در یک بحران اجتماعی؛ یک ساختار بنیادی در جامعه، سقوط یا وقفهای جدّی را تجربه میکند. این نوع از بحران، میتواند آشکارا نوعی نابرابری اجتماعی، بحران سیاسی، بحران اقتصادی یا بلایای طبیعی باشد. عواملی مانند شهرنشینی، تخریب محیط زیست و عوامل زیاد دیگری، همگی منجر به افزایش فقر، نابرای و عدم توسعه میشوند.
بلایای طبیعی نیز آسیب بیشتری به طبقه کم درآمد وارد میکنند. این بحران های اجتماعی هرچه که باشند، نیازمند اقداماتی جهت کاهش فشار بر افراد در سطح فردی و اجتماعی میباشند. وقتی که افراد بتوانند به طور جمعی در قالب خانواده، گروه، سازمان و یا جامعه، پاسخ مناسبی در برابر فشارهای حاصل از بحران ها ارائه دهند، بحث تاب آوری اجتماعی مطرح است.
موضوع تاب آوری در بحران های اجتماعی، در سطح کلان و اجتماعی است. اجتماعی بودن به این معناست که افراد در کنار هم و با کمک یکدیگر به مسائل پاسخ میدهند. به عنوان مثال می توان به همدلی آنان و تنظیم هیجاناتشان اشاره کرد. در کنار این نوع از کمکها، مواردی مثل مسئولیت پذیری و مشارکت مدنی مطرح است.
برای تاب آوری در بحران های مختلف در سطح جامعه، به افراد به عنوان موجوداتی اجتماعی نگاه میکنیم. این افراد برای تحمل، هضم کردن، مقابله و سازگار شدن با تهدیدهای محیطی و اجتماعی تواناییهای متفاوتی دارند. یکی از عوامل کمک کننده به این موجودات اجتماعی، نهادها یا موسسات هستند.
نهادها نمایانگر روابط قدرت در جامعه بوده و بنابراین، جزئی از عوامل تعیین کننده کلیدی در تاب آوری اجتماعی محسوب میشوند. در واقع سازمانها ارتباط اجتماعی و ساخت نیروی کار منعطفتر را امکان پذیر میسازند. این کار باعث میشود تا کارکنان بهتر تغییر و یا شکست را تحمل کنند. افراد به واسطه روابط به تعامل با یکدیگر و همدردی و امیدبخشی میپردازند. همچنین کمکهای سازمانی میتواند شامل آموزشهای نهادها و سازمانها به کارکنانشان، آموزشهای رایگان به عموم از طریق رسانه و غیره، باشد. از طریق این فعالیت ها میتوان روشهای خود مراقبتی، سبک زندگی سالم و بهبود توانمندیها را ترویج داد. موارد فوق؛ بخشی از راههایی است که می توان با آن، تاب آوری اجتماعی در بحران های اجتماعی را تقویت کرد.
