معماری تنها شاخصه مسجد گوهرشاد نیست و می‌توان در شرح ویژگی‌های آن به این دو مورد نیز اشاره کرد: مسجد گوهرشاد، سومین مسجد بزرگ ایران و بزرگ‌ترین بنای باقی‌مانده از قرن نهم هجری قمری در ایران است.
به گزارش پایگاه دانا گوهر آبی‌رنگ مشهد، که همیشه کانون حوادث تاریخی مهم مشهد قدیم بوده، مسجدی باقی‌مانده از عصر تیموری است که اسمش یادگار و ماندگار‌کننده نام بانی ساخت آن است؛ «گوهرشاد». مرحوم کاظم مدیرشانه‌چی در مقاله‌ای به همین نام می‌نویسد: «گوهرشاد‌آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان است و ترخان مترادف عنوان «آغاجی» است که منصب خاصی در دستگاه سلاطین و امرای ماوراءالنهر و خراسان بوده است. صاحب این منصب در‌واقع واسطه‌ای میان سلطان و رعیت بوده تا مشکلات و دغدغه مردم را شنیده و نزد سلطان باز گوید.»
شاید این دیدار نزدیک با رعایا و شنیدن مشکلاتشان بوده که گوهرشاد را از ابتدا آن‌گونه بار آورده است که درد طبقه عامه را بشناسد و بداند ایجاد زمینه‌های کسب دانش و ترقی فرهنگ، یکی از راه‌های کمک به جامعه است؛ جامعه‌ای که بعد‌ها وقتی عنوان شهبانویی کنار نامش می‌نشیند، غمخوار و دستگیرشان می‌شود. او در ادامه مدرسه و مساجدی را در خراسان و هرات می‌سازد و به یادگار می‌گذارد تا کامل‌کننده این روش و شیوه باشد؛ یادگار‌هایی که به گفته بسیاری از مورخان حکم گذاشتن سنگ بنای یک تمدن بوده است. مسجد گوهرشاد مشهد که امروز در تقویم‌ها سالروز آغاز بنای آن است، یکی از همین یادگار‌های باشکوه است؛ مسجدی که معماری‌اش از گذشته تا هنوز سبب نوشته‌شدن شرح‌های بسیار بر آن شده است.
برای نمونه جمیز بیلی‌فریز، سیاح اسکاتلندی قرن هجدهم (از معدود سیاحان مسیحی است که توانسته با لباس مبدل و به کمک یک دوست روحانی وارد حرم مطهر رضوی شود)، درباره نخستین مواجه‌اش با مسجد گوهرشاد در مشهد می‌نویسد: «تزیینات گوهرشاد به حدی زیباست که انسان گمان می‌برد در یک مغازه چینی‌فروشی ایستاده است.» یک مغازه چینی با نقش هزاران گل و ترنج‌های اسلیمی که رنگین‌کمانی است از سبز، فیروزه، لاجورد و اُخرایی شبیه یک بوم نقش‌خورده از بهشت برین. اما معماری تنها شاخصه مسجد گوهرشاد نیست و می‌توان در شرح ویژگی‌های آن به این دو مورد نیز اشاره کرد: مسجد گوهرشاد، سومین مسجد بزرگ ایران و بزرگ‌ترین بنای باقی‌مانده از قرن نهم هجری قمری در ایران است.
آغاز ساخت مسجد گوهرشاد
اما چه می‌شود که مسجد گوهرشاد با این عظمت سقف و ستون می‌خورد؟ مکتوبات تاریخی می‌گویند سال‌ها پس‌از خاموش‌شدن آتشِ ویرانگری چنگیز در دشت خراسان، شاهرخ‌میرزا بر اریکه سلطنت تکیه می‌زند و با تأیید پدرش، گوهرشاد‌خاتون را که دختر یکی از امرای نامی تیمور گورکانی بود، به همسری برمی‌گزیند.
او که زنی ادیب و دانش‌دوست بوده است، تصمیم می‌گیرد با توسعه مراکز فرهنگی، خاندان تیموری را که تا پیش از آن به‌سبب خون ریزی‌های تیمور لنگ در نظر مردم، مشتی جانی و غارتگر شناخته می‌شدند، به قومی دانش‌دوست و فرهنگ‌پرور تبدیل کند. این تغییر وجه حاصل نمی‌شود مگر با ساخت مسجد و مدرسه، آن هم در زمانه‌ای که هنوز بوی سوخته‌شدن کتاب‌ها و کتابخانه‌های نیشابور در دِماغ مردم مانده بود.
روایت است پس از آنکه بایسنقر‌میرزا، از طرف پدرش، شاهرخ، به حکومت خراسان غربی که مرکز آن مشهد بوده، است منصوب می‌شود، به توصیه مادرش، سنگ بنای مسجد گوهرشاد را بنا می‌نهد. گوهرشاد خود نیز پس‌از این دستور، برای زیارت و نظارت بر ساخت مسجد جامع به مشهد می‌آید و در نخستین گام، قندیلی طلا به وزن ۳ هزار مثقال را پیشکش حرم رضوی می‌کند و فرمان می‌دهد در مکان فعلی محله چهارباغ، باغ و کاخی بزرگ احداث کنند تا هر وقت به زیارت حرم مفتخر می‌شود، در آنجا استراحت کند. او در ادامه، زمینی یک‌هکتاری در‌کنار حرم حضرت‌رضا (ع) می‌خرد و به قوام‌الدین شیرازی که در آن روزگار، نامی‌ترین معمار خراسان بوده است، می‌گوید در آن، مسجدی با مناره و گلدسته بسازد.
قوام نیز اطاعت امر می‌کند و چنان طرحی در‌می‌اندازد که نظیرش را تا آن روزگار، نه کس دیده و نه شنیده بوده است. بنایی که استاد معماران خراسان می‌سازد، حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر‌مربع (روایت‌ها متفاوت است) وسعت داشته و شامل یک صحن بزرگ، یک ایوان رفیع در قبله صحن با گنبدی باشکوه روی آن، به‌اضافه دو مناره یا گلدسته در دو طرف گنبد، هفت شبستان (فضای سر پوشیده) و چند در ورودی می‌شده است.
ساخت این مسجد عظیم و رواق‌های ضمیمه آن (دارالسیاده، دارالحفاظ و دارالسلام) حدود چهارسال (کاظم مدیر شانه‌چی معتقد است ۱۲ سال طول کشیده است) زمان برده است. البته درباره سال ساخت مسجد گوهرشاد، روایت‌های بسیاری وجود دارد، آن‌چنان‌که برخی آن را ۸۱۲ و چند منبع نیز ۸۱۷ هجری‌قمری می‌دانند. ناگفته نماند که قوام الدین شیرازی علاوه‌بر بنای مسجد جامع گوهرشاد مشهد، به دستور گوهرشاد بانو، بنا‌های دیگری همچون مدرسه گوهرشاد در هرات، مدرسه غیاثیه خرگرد، مسجد گوهرشاد در هرات و مدرسه و خانقاه شاهرخ در هرات را نیز ساخته است.
ویژگی‌های معماری و کتیبه‌های مسجد گوهرشاد
بنای عظیم مسجد، به شیوه حجیم‌سازی و سازه چهار‌ایوانی با آجر‌ها و مصالح ساختمانی قرن نهم ساخته شده و یکی از شاهکار‌های معماری دنیاست. طاق‌های گنبدی‌شکل مسجد و مناره‌های آن با ویژگی و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیوار روی زمینه گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌های بی‌نظیری از هنر ایرانی را در قلب حرم مطهر به نمایش گذاشته است.
همچنین این مسجد با زیباترین و نفیس‌ترین کاشی‌های زمانه خود تزیین شده است. کتیبه‌های مسجدگوهرشاد از دیگر دیدنی‌های آن است. می‌توان گفت قدیمی‌ترین کتیبه مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۰ قمری روی پیش‌طاقِ بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ایوان این بنا در ضلع جنوبی قرار گرفته است؛ ایوان مقصوره یا قبله در ضلع جنوبی مسجد.
روی بخشی از این کتیبه، بایسنقر‌میرزا، فرزند دوم گوهرشاد خاتون، با خط ثلث، اسم گوهرشاد و تاریخ پایان بنای مسجد (۸۲۱ هجری قمری) را روی آن با حروف سفید برزمینه لاجوردی نوشته است. اما قسمت‌های دیگر کتیبه به دوران صفوی مربوط است و خط آن را به محمدرضا امانی نسبت می‌دهند که سوره «یس» را نوشته است. این کتیبه را از عالی‌ترین نمونه‌های هنر کاشی‌سازی و خوش‌نویسی می‌دانند. ناگفته نماند به‌جز پیش‌طاق ایوان مقصوره، در حاشیه محراب این ایوان هم دوکتیبه وجود دارد.
روی یکی از آن‌ها آیت‌الکرسی به خط ثلث و رنگ سفید روی زمینه لاجوری و روی کتیبه دیگر، آیه شریفه «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ» با خط ثلث نوشته شده است. کتیبه دیگری هم در ایوان غربی معروف به ایوان آب مسجد گوهرشاد نقش‌نمایی می‌کند. در پیشانی این ایوان، کتیبه‌ای با خط سفید در‌زمینه سورمه‌ای لاجوردی تیره به چشم می‌خورد که دورتادور آن را گل‌های ختایی گرفته است و کاشی‌های معرق و نقوش گیاهی ایوان دیده می‌شود. رنگ حاکم بر ایوان آب، آبی فیروزه‌ای است که روی زمینه آجر جلوه خاصی دارد. در پیشانی ایوان شرقی معروف به ایوان حاجی‌حسن نیز کتیبه‌ای با آیات سوره «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى» نوشته شده و در دنباله آن، سوره توحید آمده است.
همچنین در سقف و بدنه‌های ایوان، کتیبه‌هایی با خط بنایی نوشته شده است. اما دکتر مهدی صحراگرد در کتاب «شاهکار‌های هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های مسجد گوهرشاد» منبعی ارزشمند در شناسایی روشمند کتیبه‌ها فراهم کرده که انتشارات به‌نشر در ۲۱۸ صفحه منتشر کرده است. صحراگرد در کتاب خود کتیبه‌ها را از نظر متن، ترکیب خط و چگونگی ارتباط با بنا طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است. از‌آنجا‌که بیشتر کتیبه‌های مسجد گوهرشاد به خط ثلث است، تمرکز اصلی این تحقیق در این مجلد بر کتیبه‌نگاری ثلث است. این اثر دارای تصاویر ارزشمندی از نما‌های کلی، اجزای معماری و همه کتیبه‌های مسجد گوهرشاد است.
وقف‌نامه گوهرشاد خاتون
حدود ۶۱۵ سال پیش، یکی از قدیمی‌ترین وقف‌نامه‌های خراسان و از گسترده‌ترین آن‌ها در سال ۸۲۹ قمری نوشته شده است. وقف‌نامه گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزا‌تیموری که در سی‌و‌چهارسالگی دستور نوشتن آن را داده است. اصل وقف‌نامه در دسترس نیست، اما بر‌حسب دستور واقف (گوهرشاد بیگم) هر‌چند سال تجدید سواد می‌شده است. وقف‌نامه گوهرشاد دارای یک مقدمه مفصل ادبی شامل حمد و ستایش خداوند، نعت نبی اکرم، مدح شاهرخ تیموری و ستایش گوهرشاد بیگم است که در آن آیات و احادیث و اشعار نغز و متناسب نیز دیده می‌شود. سپس املاک و مستغلات به تفصیل بیان شده و بعد از آن شروط وقف و رقبات نوشته شده است.
در این وقف‌نامه حدود مسجد گوهرشاد نیز ذکر شده و سپس ۶۱ دربند دکان معمور متصل به مسجد و دکان‌های دیگر در محله‌های مشهد و حمام‌ها و نیز مال و مراعی اعم از گوسفند و دراز‌دنبال (گاومیش) و تمامی مزارع سعدآباد و سرده بلوک مشهد و بخشی از چند مزرعه دیگر از‌جمله مزرعه قوزغان بلوک تبادکان، مزرعه فیانی بلوک شاندیز، مزرعه مرغانان بلوک تبادکان و برخی مزارع و قنوات در بلوک جام وقف بر مسجد گوهرشاد شده و پس‌از آنکه شروط وقف ذکر شده، وظایف امامان، مؤذنان و خطیبان و مصادر و حفاظ و سقایان و فراشان هم مشخص شده است.
در آخر وقف‌نامه شرطی مبنی‌بر ممنوعیت فروش خرید، بخشش و استبدال موقوفه گذاشته شده است. در حال حاضر، متولی اجرای مفاد این وقف‌نامه که نزد مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه ۲ مشهد است.
بخش‌هایی از وقف‌نامه گوهرشاد: ایضا تمامت و جملگی مزرعه سعدآباد و مزرعه سردِه به بلوک مشهد مقدس؛ از مزرعه سرده مذکور از شش‌سهم، نیم سهم وقف جناب مرحوم امیر شمس‌الدین محمد کاریزی است مشهور به میرکاریز، متصل یکدیگر محدود به حدود اربعه.
*و ایضا تمامت و جملگی نصف شایع از مزرعه فیانی از قنات جاریه و اراضی که بدان مضاف و منسوب است به ولایت مشهد مقدس رضوی به بلوک شاندیز به قرب ویرانی و یک شبانه‌روز آب قریه مذکوره که بین‌الشرکاء‌و‌الارباب مقرر است.
