گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - موافقتنامه ژنو 3 موجی از امیدواری در کشور ایجاد کرد تا تحریم های سنگین چند سال اخیر، برطرف شود. در خصوص فرایندهای حقوقی رفع تحریم ها با دکتر یوسف مولایی (حقوقدان و استاد دانشگاه تهران) به گفتگو نشستیم:
اساسا جایگاه تحریم در نظام حقوق بین الملل چیست؟ آیا در این خصوص، پیش بینی های مشخص حقوقی صورت گرفته است؟
تحریم ها به 2 صورت مطرح است:
اول تحریم هایی که توسط شورای امنیت تصویب و اجرا می شود که در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد است و می تواند تا بی نهایت نیز ادامه یابد.
دسته دوم تحریم هایی است که دولتها به عنوان عمل متقابله به مثل یا برای تحت فشار قرار دادن دولتی دیگر برای اجرای تعهداتش یا این که در مسیری که دولت اول در نظر دارد آن دولت عمل کند، وضع می شوند که البته این گروه دوم جایگاه حقوقی مشخصی ندارند؛ یعنی از لحاظ حقوقی نه ممنوع هستند و نه مجاز. به عبارت دیگر هر دولتی در اعمال حق حاکمیت خود، می تواند آزادانه تصمیم بگیرد با کدام کشور وارد مناسبات شود یا نشود. مثلا ما می توانیم بگوییم ما به آمریکا نفت نمی فروشیم. این حق ماست. یا مثلا از آمریکا خرید نمی کنیم. این ها را نمی توان تحریم نامید بلکه تصمیمات حاکمیتی است.
در ارتباط با ایران ما با دسته دوم روبه رو هستیم؛ یعنی تصمیمات یک جانبه ای که آمریکا می گیرد برای تنبیه و مجازات شرکت ها یا اشخاص حقیقی و حقوقی طرف قرارداد یا طرف معامله با ایران که آنهم البته یک رفتار غیرمتعارف و غیر دوستانه است اما در حقوق بین الملل، منع نشده است.
در حقیقت این رویکرد که به نام تحریم شناخته شده، از نظر من «ناگزیرسازی» است. یعنی آمریکا اشخاص حقیقی و حقوقی را در مقابل 2 گزینه قرار می دهد: یا ایران را انتخاب کنند یا آمریکا و البته طبیعی است که این اشخاص حقیقی و حقوقی نیز منافع خود را در نظر می گیرند و برای از دست ندادن بازار آمریکا یا تنبیه نشدن توسط آمریکا، با ایران وارد مناسبات اقتصادی نشوند.
این بخش از تحریم ها علیه ایران که از سوی شورای امنیت تصویب شده چقدر مستند حقوقی دارد؟
شورای امنیت اختیارات نامحدود دارد و هیچ نهادی هم ناظر بر عملکرد آن نیست بنابراین وقتی تصمیمی اتخاذ می کند، تصمیماتش کاملا قانونی است
پس اصطلاحاتی چون «تحریم های غیرقانونی» چندان حایز ارزش حقوقی نیست.
بله. در چارچوب حقوق بین الملل، قابل فهم نیست. تحریم ها بر اساس منشور ملل متحد است که به شورای امنیت اختیار تام داده که هر امری را مغایر با صلح و امنیت جهانی تشخیص داد، در مورد آن تصمیم بگیرد؛ یعنی در چارچوب فصل هفتم ابتدا تحریم های اقتصادی را به مرحله اجرا بگذارد و اگر نیاز بود به سمت گزینه نظامی هم حمله کند. می توان گفت تحریم ها غیرعادلانه است ولی وقتی می گوییم غیرقانونی باید گفت: ملاک چیست؟ از نظر شما قانون چیست؟ جالب است بدانید که تصمیمات شورای امنیت طبق منشور ملل متحد، بر سایر تعهدات دولت ها هم اولویت دارد.
موافقتنامه اخیر ژنو، امیدواری های زیادی را برای لغو تحریم ها ایجاد کرده است اما به نظر می رسد که فرایند لغو تحریم ها، بسیار طولانی است کما اینکه 10 سال پس از سقوط صدام و 22 سال پس از تصویب تحریم های گسترده سال 1991 علیه عراق (به دنبال حمله این کشور به کویت) به تازگی این تحریم ها، لغو شد. از جنبه حقوقی، چه دورنمایی برای لغو تحریم ها وجود دارد؟ و آیا اساسا این کار زمان بر است؟
حرف شما درست است. به راحتی تحریم ها لغو نخواهد شد چون نیازمند قطعنامه جدید است و با توجه به صف بندی و تضاد منافع که در شورای امنیت وجود دارد، از نظر من چشم اندازی که در کوتاه مدت، اعضای دایم شورای امنیت به توافق برسند و قطعنامه لغو تحریم ها را صادر کنند وجود ندارد. منظورم از آینده نزدیک حتی 3-4 سال آینده را نیز در بر می گیرد.
آیا ممکن است تصویب قطعنامه لغو تحریم ها (به گفته شما) 3-4 سال زمان ببرد اما در عمل دیگر اجرا نشود؟
در سازمان ملل کمیته ماده 18 وجود دارد که بر حسن اجرای قطعنامه ها نظارت می کند و این مساله نیز مثتثنی نخواهد بود.
آیا می توان گفت با این حساب، مذاکراتی از جنس مذاکرات ژنو به رفع تحریم ها کمک نمی کند؟
در حال حاضر، تحریم های یکجانبه آمریکا علیه ایران در حال شل شدن است یا قسمتهایی که در قطعنامه های شورای امنیت نیامده. مثلا تحریم های نفتی یا بانکی در آن قطعنامه ها نبود و لذا احتمال از بین رفتن تدریجی آنها وجود دارد.
به عنوان آخرین سوال، به لحاظ حقوقی تفاوت این تحریم های یکی دو سال اخیر با تحریم های دهه های اخیر علیه ایران وضع شد، چیست؟
تفاوت چندانی وجود ندارد. چون از اول انقلاب با تحریم رو به رو بودیم؛ هم دستورالعمل های اجرایی ریاست جمهوری آمریکا را داشتیم (از زمان کارتر در سال 1358) و هم تحریم های کنگره را. بنابراین به لحاظ حقوقی با این تحریم ها آشنا بوده ایم فقط نوع آن عوض شده یا گستره اش بیشتر شده یا سختگیری در اجرای آنها تشدید شده است. ولی از لحاظ حقوقی تفاوتی ندارد و چیز جدیدی نیست. مثلا قبلا سرمایه گذاری بیش از 20 میلیون دلار در صنعت نفت ایران ممنوع بود ولی الان کل مشارکت در فعالیتهای نفتی تحریم شده است.
