در فضیلت عدالت و رابطه آن با توسعه

اشاره: الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت یکی از جدی ترین مباحث زیربنایی کشور محسوب می شود. بسیاری از سیاستمداران برجسته و اندیشمندان طراز اول کشور در تشریح ابعاد مختلف این نقشه کلان راهبردی سخن گفته اند. چندی است دانشکده اقتصاد دانشگاه امام صادق برای تبیین دقیق تر زوایای گوناگون این الگوی کلان، سلسله نشست هایی با مشارکت اساتید مطرح و ارگان های مرتبط برگزار می کند. تاکنون 50 نشست تخصصی با سخنرانی اساتید مختلف حقوق، سیاست، اقتصاد، فلسفه، جامعه شناسی، تاریخ، علوم قرآن، فقه، بین الملل و ... برگزار شده است. گروه راهبرد خبرگزاری دانا در راستای مسوولیت فکری و رسانه ای خود، بر آن است، متن خبری این سخنرانی ها را منتشر کند. حجت الاسلام دكتر سيد علي حسيني استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی ادانشگاه امام صادق،  پنجمین سخنران این مجموعه بود که درباره فقدان گفتمان مشترك بين عوامل کارشناسي و اجرایی الگورابطه عدالت و پیشرفت در فقه و احادیث شیعه سخن گفت.

دهها آیه و صدها روایت از معصومین در فضیلت عدالت نقل شده است؛ مثلا در سوره نساء چند آیه در مورد عدالت آمده كه مومنان را به عدالت سفارش كرده است. و يا اينكه در اهميت عدالت همين بس كه وقتی رسول خدا به مدینه آمدند، قانونی وضع نمودند، که 54 بند داشت و در 11 بند اول این قانون تأکید می کند که باید تمام این مقررات بر پایه عدالت و قسط باشد. و فرمودند عدالت از عسل شیرین تر، از مشک خوشبوتر، مایه ی دوام حکومتها و اگر عدالت باشد مردم لذت زندگی را می چشند. و خلاصه آيات و روايات این است که اگر در جامعه ی عدالت نباشد، این جامعه به گورستانی می ماند که هیچ بالندگی، برکتی و خیزشی و خرمی و سرسبزی از این جامعه نخواهد رست و همواره چنین جامعه ای در سمت و سوی هلاکت و شقاوت خواهد بود.

وي در مورد رابطه ي آزادي و عدالت و نياز بشريت به عدالت گفت: برخي معتقدند عدالت یک چیز کلی است که قابل اجرا نیست و امروزه در دنیا دموکراسی جای عدالت را گرفته و نوبت به عدالت نمی رسد.در حاليكه اين مطلب صحيح نيست. و امروزه به دلیل پیچیده شدن اوضاع، رشد دانش بشری و توسعه و پیشرفت همه جانبه، عدالت بیش از دیروز مورد نیاز است. و در توسعه سیاسی، اگر دموکراسی و آزادی عدالت محور باشد، معنا دارد و گرنه به ستم می انجامد و در واقع آزادی نیست. آزادی زمانی معنا دارد که مبتنی بر عدالت باشد.

تعريف اول: رعايت حد وسط و اجتناب از افراط و تفریط.

تعريف دوم: اعطای حقوق: كه علامه شهید مطهری(ره) این نظر را دارند. و معتقدند چیزی به عنوان «حق» داریم، خداوند این هستی را به شکل خاصی آفریده، قوانینی بر این هستی حاکم فرموده که بر طبق این قوانین همه اشیاء در حرکتند و حرکت یعنی اینکه انسان و دیگر موجودات از یک نقطه حرکت می کنند و به نقطه دیگر می رسند، چون زمینه، استعداد و قوه کمال رشد و بالندگی را دارند، انسان هم زمینه کمال و بالندگی را دارد. عدالت این است که این فرصت به انسان داده شود تا مسیر شکوفا شدن و به فعلیت رساندن استعدادها را بپیماید. گروهي دیگر از محققین می گویند حق یک معنای تکوینی و واقعی دارد ولی مرحوم کمپانی و علامه اصفهانی می گویند حق اعتباری است ولی با این حال، الزامی است و دیگران باید به حقی که برای یک نفر تعیین شده، ملتزم باشند.

تعريف سوم: تعریف دیگر، عدالتی است که از روایات برداشت می شود؛ روایتي از امام باقر در من لا یحضر و تهذیب و دو روایت از امام صادق و امام کاظم در کافی است كه مي فرمايد: الناسُ یستغنون اذا عدل بینهم( اگر عدالت رعایت شود، مردم به بی نیازی می رسند.) و در عبارت ديگر: الناس یتسعون اذا عدل فیهم( مردم به توسعه و پیشرفت می رسند، اگر به عدالت برسند.) این تعریف جامع و در عین حال کاربردی است. یعنی مثلاً در مسائل فرهنگی، باید مردم به مرحله ای از اطلاعات برسند. و دستگاههای فرهنگی، مسئولان فرهنگی، بايد برنامه هاي فرهنگی را به گونه اي برنامه ریزی کنند که همه مردم به یک سطحی از آگاهی برسند و اگر نرسند عدالت فرهنگی محقق نشده. درمرحله سیاست باید رشد و غنای سیاسی مردم به یک مرحله ای برسد که بتوانند درست انتخاب کنند. مثلاً به جای تبلیغات عجیب و غریب، تبلیغات باید به گونه ای سازماندهی و حمایت شود که مردم به رشدی از فهم و درک برسند که بتوانند درست انتخاب کنند. و در اين صورت است كه این انتخاب عدالت محور می شود. در اقتصاد هم، باید همه مردم به یک سطحی از زندگی برسند و یک سلسله نیازهای ضروری را داشته باشند. بنابراین بر اساس این روایات، مردم بايد در فرهنگ، سیاست و اقتصاد باید به مرحله ای از غنا برسند.

شهيدصدر هم به این روایت ها متمسک شده و نكاتي را به صورت زير توضیح می دهد.1- اسلام روی عدالت تأکید ورزیده 2- تعریف عدالت را به عرف واگذار نکرده 3- تعریفی کلان و کلی از عدالت ارائه نداده که راه توجیه باز شود. 4- خود اسلام عدالت را تعریف کرده که دو ركن دارد:الف) تأمین اجتماعی که عبارت است از تکافل یا كفالت همگانی. ایشان می فرماید: یکی از ویژگیهای اسلام اين است که خود مردم باید کمک کنند تا عدالت برقرار شود یعنی روح اخوت و برادری برقرار باشد. انفاق ها، صدقه ها و .... هدیه ها، بخشش ها برای همین است. ب) توازن اجتماعی: توازن اجتماعی مربوط به دولت است که دولت باید به گونه ای عمل کند که مردم به سطحی از استغنا برسند. فقه اسلامی که فقهی است راهگشا، ابزار مختلفی در اختیار دولت قرار داده. والبته اشاره می کند که این ابزار کفایت نمی کند. دولت باید مملکت را به پیشرفت هم برساند تا عدالت محقق شود.

تعريف چهارم: تعریف دیگری که بسیاری از بزرگان شیعه بر آن اشاره کرده اند و به عبارتی در مورد این تعریف اجماع مرکب وجود دارد. حکومت قانون است. قانون باید در حق همه اجرا شود . اگر قانون اجرا شود، عدالت برقرار می شود.

مضمون روایت از حضرت علی (ع) درخطبه91 نهج البلاغه این است که علت هبوط شکوهمند حضرت آدم از بهشت به روی زمین این بود که خودش و نسلش کره زمین را آباد کنند. همچنین حضرت علی (ع) در نامه به مالک اشتر از دو وظيفه مهم آباد کردن زمین و جمع آوری مالیات، آبادانی را مهم تر معرفی می کند.

سقف پيشرفت بر ستون عدالت استوار گرديده و عدالت مبناي توسعه و پيشرفت است. اگر عدالت نباشد پيشرفتي نخواهدبود و اگر پيشرفتي هم باشد دو ويژگي خواهد داشت 1- ماندگار نيست 2- ظاهري است. پس به همان اندازه كه عدالت وجود داشته باشد پيشرفت هم وجود خواهد داشت. روايات در اين زمينه فراوان است از جمله: 1- الرعيه لا يصلحها الا العدل ( راهي براي اصلاح مردم جز عدالت نيست.) 2- صلاح الرعيه العدل 3- بالعدل تُصلح الرعيه 4- في الجور هلاك الرعيه ( درستمگري جز هلاكت براي مردم نيست.) روايت از امام باقر (ع) به سند معتبر: الناس يتسعون اذا عدل فيهم... (مردم به توسعه دست مي يابد وقتي عدالت برقرار شود و زمين بركاتش را به اذن الهي بيرون مي آورد.) همچنين بر طبق روايات اگر بخواهيم به توسعه برسيم توسعه همه جانبه مدّنظر است. توسعه شامل ابعاد معنوي هم مي شود و توسعه قرآني، توسعه اي نيست كه در تنگناي ماديات به اسارت كشيده شود.