دهم اردیبهشت، «روز ملی خلیج فارس» بهانه ای شد تا گفت و گویی با دکتر وحید چگینی، رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی و عضو هیات علمی پژوهشکده فناوری و مهندسی دریا در خصوص چگونه شکل گیری و اهمیت این حوزه آبخیز داشته باشیم که در ادامه می آید.
امروزه موقعیت خلیج فارس از دیدگاه های مختلف زیست محیطی، اقتصادی و راهبردی در منطقه خاص است. اصلا چه شد که این خلیج به دریای زیبای امروزی تبدیل شد؟
خلیج فارس در گذشته بسیار دور یک اقیانوس بزرگ به وسعت منطقه زاگرس و ترکیه کنونی محسوب می شد که یک شاخه از این اقیانوس به خلیج فارس و دریای عمان کنونی و شاخه دیگر آن نیز به دریای خزر و دریاچه آرال ختم می شد. طی گذشت هزاران سال با نزدیک شدن دو صفحه ایران و عربستان به یکدیگر، این اقیانوس حدود 10 میلیون سال پیش کاملا بسته شد و حدود 18 هزار سال پیش در ادامه همان فعالیت های زمین شناسی از آب بیرون آمد و تقریبا در حدود 15-16 هزار سال پیش درست زمانی که یخبندان در قطب شمال گسترش پیدا کرد، منطقه خلیج فارس کاملا خشک شد و تنها دو رودخانه بزرگ یکی از شمال خوزستان و دیگری از استان بوشهر و هرمزگان به خلیج فارس فعلی بهم پیوستند و به صورت آبشار از تنگه هرمز به دریای عمان می ریختند اما بار دیگر در ادامه همین فعالیت های زمین شناسی در حدود 12 هزار سال پیش این حوضه دوباره به زیر آب رفت و خلیج زیبای فارس تشکیل شد.
چرا خلیج فارس برای همه کشورها از اهمیت ویژه ای برخوردار است؟
امروزه این دریا با عمق متوسط 30 تا 40 متر با ذخایر منحصر به فرد هیدروکربنی و زیستی اش نه تنها برای کشور ما بلکه برای سایر کشورها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ خلیج فارس یکی از مهمترین آبراه های مهم جهان محسوب می شود که 60 درصد منابع هیدروکربنی جهان را داراست. وضعیت نظامی و موقعیت راهبردی آن به گونه ای است که همه کشورهای مختلف به آن نظر دارند. سه جنگ مهم دهه های اخیر در این منطقه به دلیل منافع سرشارش به وجود آمده و به این منطقه تحمیل شده است. همچنین از نظر اقیانوس شناسی هم خلیج فارس به دلیل قرار گرفتن در ناحیه ای که حد بروز پدیده های ناشی از اثر گازهای گلخانه ای و گرم شدن کره زمین است، اهمیت ویژه ای دارد یعنی خلیج فارس مانند آزمایشگاه طبیعی برای سایر آبراه ها محسوب می شود. در دیدگاه های جهانی گفته می شود موجودات این دریا نمایانگر وضعیت گونه های آبزی در 100 سال آینده بر اثر گرمایش زمین هستند زیرا درحال حاضر مجموعه آبزیان خلیج فارس مانند مرجان ها شرایط زیستی بسیار سختی را سپری می کنند چون این موجودات مجبور هستند در فصل تابستان دما و شوری زیاد و در فصل زمستان کاهش دما را تحمل کنند در حالی که آبزیان مشابه این خلیج در سایر آبراه ها شرایط زیست محیطی آرام تر و بهتری را سپری می کنند.
در حال حاضر چه خطرهایی حیات این خلیج زیبا را تهدید می کند؟
آلودگی آب یکی از مهمترین خطرهایی است که حیات این خلیج را تهدید می کند. این آلودگی بنابر دلایل مختلفی به وجود آمده است. یکی از این دلیل ها، آلودگی نفتی ناشی از وجود فلزات سنگین است. متاسفانه در یک پروسه زمانی مخازن طبیعی بستر این خلیج و چاه های نفتی آن در اثر جنگ بین کویت و عراق آتش گرفت و نفت وارد خلیج فارس شد. این امر باعث آلودگی های سنگین و خطرات زیست محیطی زیادی در این منطقه شد. خوشبختانه با اینکه هنوز برخی از مناطق این خلیج آلوده هستند اما مساله آن خطرناک و بغرنج نیست. بخش دیگر از آلودگی ها نیز مربوط به فعالیت های انسانی مانند ریختن زباله و فضولات انسانی و پساب های صنعتی به آب های کم عمق و شکننده و همچنین تردد بیش از حد شناورها و کشتی های تجاری، نظامی و مسافرتی و توازن آب کشتی هاست. ساخت جزایر مصنوعی توسط کشورهای عربی کوچک حاشیه خلیج فارس مانند بحرین، قطر و امارات متحده هم از دیگر دلایل دامن زدن به آلودگی این آب است. ساخت این جزایر مانع حرکت رواناب شده است.
پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در یک سال اخیر برای حل مشکلات این حوزه آبخیز موفق به کسب چه دستاوردهایی عملی شده است؟
در حال حاضر این پژوهشگاه در یک سال گذشته ضمن استقرار 3 ایستگاه پژوهشی در خلیج فارس، بوشهر و بندرعباس، با کاوش مستمر گشت های تحقیقاتی توانسته ضمن تهیه نقشه پراکنش موجودات زنده مانند مرجان ها، کف زیان و شناورزی ها مانند پلانکتون ها و ماهی ها، چندین گونه جدید خاص آب های ایران خلیج فارس را نیز شناسایی کند و اطلاعات فیزیکی، شیمیایی، زیست شناختی و زمین شناختی دریای خلیج فارس را نیز مدام پایش کند و نتایج حاصل از این تحقیقات را به آزمایشگاه های دنیا برای انجام بررسی های دیرین و اقلیم شناسی ارسال کند. هچنین پژوهشگران ما با اطلاعات هواشناختی و خصوصیات فیزیکی آب و نصب جریان سنج ها توانسته اند گردش آب و امواج دریای خلیج فارس را مدل سازی و میزان جزر و مد آن را نیز پیش بینی کنند. یکی دیگر از طرح های کلان این پژوهشگاه ساخت کشتی اقیانوس پیمای تحقیقاتی است که ان شاء ا... به زودی برای انجام تحقیقات علمی وارد آب های خلیج فارس و مناطق عمیق دریای عمان و اقیانوس هند خواهد شد. این کشتی قادر است تا عمق 3 هزار متری از رسوبات کف دریاها و اقیانوس ها نمونه برداری کند و بسیاری از آنالیزها و آزمایش ها را نیز انجام دهد. یکی دیگر از طرح های کلان ما در حوزه خلیج فارس جمع آوری اطلاعات و دستاوردهای علمی- پژوهشی محققان دنیا در خصوص خلیج فارس است که ان شاء ا... در آینده نزدیک این اطلاعات نیز در 4 فصل زمین شناسی، زیست شناسی، فیزیک و شیمی و آلودگی دریا به چاپ خواهد رسید.
گفت و گو از : فرزانه صدقی
