به مناسبت روز بزرگداشت شیخ اشراق؛
شهاب الدین سهروردی مشهور به شیخ اشراق، در 36 سالگی و بر مبنای طیف گوناگونی از اتهامات اعدام شد.
گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) -شهاب الدين يحيی بن حبش بن ميرک ابوالفتح مشهور به شیخ اشراق، در سال 549 هجری قمری در قريه سهرورد از توابع زنجان متولد شد و در سن 36 سالگی به فرمان صلاح الدين ايوبی و به دست ظاهر شاه پسر صلاح الدين در حلب کشته شد.
به مناسبت هشتم مرداد، روز بزرگداشت سهروردی، نگاهی داریم به اتهاماتی که در نهایت حکم قتل او را به دنبال داشت:
کفر
در روزگار سهروردی شاخص ترین نماینده فلسفه ستیزی، غزالی بود که در سه مساله قدیم بودن عالم، کلی بودن علم الهی به جهان متغیر و روحانی بودن معاد در مسایل اول، سیزدهم و هفدهم کتاب تهافت الفلاسفه، فیلسوفان را تکفیر کرد.
سهروردی در آثار خود از فلاسفه به ویژه در همان سه مساله دفاع کرد و نخستین کسانی است که در رویارویی با غزالی تکفیر شد.
چنان که عین القضات به احتمال قوی به سبب دفاع از ابن سینا و اظهار ارادت شدید به او در کتاب تمهیدا چند دهه قبل از سهروردی تکفیر و کشته شد.
ضدیت با شریعت
بهاالدین ابن شداد نخستین کسی است که اتهام ضدیت با شریعت را به سهروردی وارد می کند.
ابن شداد که به احتمال قوی در قتل سهروردی دست داشته است، از ندیمان صلاح الدین بود و نظر او می توانست بیانگر نظر دربار ایوبی باشد.
منسوخ دانستن شرع
در زمان سهروردی اتهام منسوخ دانستن شرع خطرناک و یکی از ایده های گنوسی به حساب می آمد و سهروردی بدین وسیله متهم به ارتباط با دعوت قیامت اسماعیلیان واقع می شد.
اتهامهای کفر و ضدیت با شریعت چندان سیاسی نیستند اما منسوخ دانستن شریعت اتهامی است که سهروردی را به باطنیان مخصوصا اسماعیلیه، نزدیک وماهیت سیاسی پیدا می کند زیرا درآن روزگار واقعه اعلام دعوت قیامت درالموت ایران به سال 559 هجری اعلام شد.
سهروردی ممتنع بودن نسخ در احکام شرعی را به یهود نسبت داده و گفته است: همان طور که درجهان کائنات، تغییر دیده می شود، در احکام شرعی نیز تغییر روا است.
فاسد کردن عقاید ظاهرشاه پسر صلاح الدین ایوبی
ابن شداد می گوید: «سهروردی در دربارِ ظاهر شاه به مقامی رسیده بود» و در پی آن می گوید: «گزارش داده اند که او با شریعت ضدیت کرده وآن را منسوخ دانسته است». وقتی که این جملات ابن شداد را پهلوی هم قرار می دهیم این اتهام چهارم موجه جلوه می کند. در سایر کتب تاریخ نیز این اتهام گزارش شده است.
آگاهی بر فلسفه
از زمان متوکل عباسی از سال 232 هجری اهل ظاهر شریعت، در برابر خردگرایی معتزله به ستیز برخاستند و در بررسی علت خردگرا شدن معتزله دریافتند که خواندن کتب اوایل (فلسفه) علت این گرایش معتزله بوده است؛ پس فلاسفه را به شدت تعقیب می کردند و آزار می دادند تا جایی که وراقان و نسخه نویسان کتاب ها، بایستی سوگند می خوردند که هیچ گاه به استنساخ کتاب فلسفه دست نزنند و این فلسفه ستیزی در زمان غزالی شدیدتر شد و در زمان سهروردی همه گروه های مدافع مشروعیت خلفای عباسی شدیدا فلسفه ستیز بودند.
ابن شداد بر این نکته تاکید می کند که صلاح الدین ایوبی (صادر کننده فرمان قتل سهروردی) از آگاهان بر علوم اوایل (یعنی فلاسفه) متنفر بود.
انکار خاتم انبیا
درمناظره ای سهروردی به انکار خاتمیت رسول اسلام متهم شد. این اتهام درباره فلاسفه مشائی نیز مطرح بوده است زیرا آنان نبوت و فلسفه را در ارتباط و اتصال یا اتحاد با عقل فعال تفسیر می کردند.
سهروردی نیز بر آن است که رییس مدینه از راه درک حکمت اشراق به کمال انسانیت رسیده و «نفس» او با عالم قدس پیوند یافته است.
پس، سهروردی با ابراز چنین سخنانی زمینه را برای چنین اتهامی فراهم آورده است.
ستیز با حامیان خلافت بغداد
مخالفت با کسانی که از مشروعیت خلافت عباسیان دفاع می کردند و تایید گروه های مخالف عباسیان بایستی اتهام اصلی سهروردی محسوب شود. چنان که اشاره شد شاخص ترین مدافع مشروعیت عباسیان، غزالی بود که شمار قابل توجهی از آثار او بدین منظور نوشته شده بود.
سهروردی بی آنکه نامی از غزالی ببرد رو در روی او قرار گرفت و در همان مسایلی که غزالی فلاسفه را تکفیر کرد به دفاع از فلاسفه برخاست و به قول شهرزوری سبب کشته شدن او این بود که «در بحث ها تصریح می کرد به عقاید حکما و تصویب آنها و تضعیف آرا مخالف حکما» در صورتی که صلاح الدین ایوبی بر خلاف سهروردی به مشروعیت خلافت عباسیان گرایش داشت و خط مشی غزالی را پیش گرفت. از این رو، از فلاسفه متنفر بود.
صلاح الدین احساس می کرد در پی ظهور سهروردی و پاسخ های او به غزالی تلاش غزالی راه به جایی نخواهد برد؛ لذا به قتل او فرمان داد.
گرایش به اسماعیلیه
سهروردی شاخص ترین مطرح کننده فلسفه خسروانیان شمرده می شود. او خود بدین امر اعتراف کرده است اما پیش از او اسماعیلیه در این راه گام برداشتند واصطلاحات پهلوی ومانوی را به کار گرفتند.
سهروردی در مساله نفس به اسماعیلیه نزدیک شد. همچنین در مساله معاد و بسیاری از مسایل دیگر نظر سهروردی به نظر اسماعیلیه نزدیک است اما دولت ایوبی از در ستیز با اسماعیلیان وفاطمیان درآمدند.
ترجیح فیلسوف بر پیامبر
ابن تیمیه طی فتوایی می گوید: سهروردی نیز مانند ابن عربی، فیلسوف را بر پیامبر ترجیح می دهد. اکثر فلاسفه «نبوت» را با اتصال یا اتحاد با عقل فعال تبیین کرده اند.
چنین سخنانی سهروردی را همچون برخی فیلسوفان وعارفان درمعرضِ چنان اتهامی قرار داد.
شعوبی گری
ارجاع های فراوان سهروردی به حکمای پهلوی ایران باستان و شاهان اساطیری ایران و به کارگیری اصطلاحات کیان خره و غیره شبهه شعوبی گری را درباره خود تشدید کرده است.
دعوی نبوت
ادعای پیامبری از سوی سهروردی گرچه در برخی منابع دیده می شود، بسیار بعید است.
با این حال ماجرای سهروردی باید پیچیده تر از آن چیزی باشد که در کتاب های تاریخی آمده است. اتهام های مذکور در اکثر منابع به سهروردی بسته شده است اما محتمل است که او درگیر ماجراهای سیاسی بوده باشد.
مقام سهروردی نیز از عوامل قتل او بوده است زیرا ابن شداد به این که «جوانی، سهروردی نام، در حلب به مقامی رسیده است» تاکید می کند و خود، پس از قتل سهروردی، در همان مقام به جای سهروردی می نشیند و بر اساس همین قراین احتمال می رود که او در کشته شدن سهروردی دست داشته باشد.
به مناسبت هشتم مرداد، روز بزرگداشت سهروردی، نگاهی داریم به اتهاماتی که در نهایت حکم قتل او را به دنبال داشت:
کفر
در روزگار سهروردی شاخص ترین نماینده فلسفه ستیزی، غزالی بود که در سه مساله قدیم بودن عالم، کلی بودن علم الهی به جهان متغیر و روحانی بودن معاد در مسایل اول، سیزدهم و هفدهم کتاب تهافت الفلاسفه، فیلسوفان را تکفیر کرد.
سهروردی در آثار خود از فلاسفه به ویژه در همان سه مساله دفاع کرد و نخستین کسانی است که در رویارویی با غزالی تکفیر شد.
چنان که عین القضات به احتمال قوی به سبب دفاع از ابن سینا و اظهار ارادت شدید به او در کتاب تمهیدا چند دهه قبل از سهروردی تکفیر و کشته شد.
ضدیت با شریعت
بهاالدین ابن شداد نخستین کسی است که اتهام ضدیت با شریعت را به سهروردی وارد می کند.
ابن شداد که به احتمال قوی در قتل سهروردی دست داشته است، از ندیمان صلاح الدین بود و نظر او می توانست بیانگر نظر دربار ایوبی باشد.
منسوخ دانستن شرع
در زمان سهروردی اتهام منسوخ دانستن شرع خطرناک و یکی از ایده های گنوسی به حساب می آمد و سهروردی بدین وسیله متهم به ارتباط با دعوت قیامت اسماعیلیان واقع می شد.
اتهامهای کفر و ضدیت با شریعت چندان سیاسی نیستند اما منسوخ دانستن شریعت اتهامی است که سهروردی را به باطنیان مخصوصا اسماعیلیه، نزدیک وماهیت سیاسی پیدا می کند زیرا درآن روزگار واقعه اعلام دعوت قیامت درالموت ایران به سال 559 هجری اعلام شد.
سهروردی ممتنع بودن نسخ در احکام شرعی را به یهود نسبت داده و گفته است: همان طور که درجهان کائنات، تغییر دیده می شود، در احکام شرعی نیز تغییر روا است.
فاسد کردن عقاید ظاهرشاه پسر صلاح الدین ایوبی
ابن شداد می گوید: «سهروردی در دربارِ ظاهر شاه به مقامی رسیده بود» و در پی آن می گوید: «گزارش داده اند که او با شریعت ضدیت کرده وآن را منسوخ دانسته است». وقتی که این جملات ابن شداد را پهلوی هم قرار می دهیم این اتهام چهارم موجه جلوه می کند. در سایر کتب تاریخ نیز این اتهام گزارش شده است.
آگاهی بر فلسفه
از زمان متوکل عباسی از سال 232 هجری اهل ظاهر شریعت، در برابر خردگرایی معتزله به ستیز برخاستند و در بررسی علت خردگرا شدن معتزله دریافتند که خواندن کتب اوایل (فلسفه) علت این گرایش معتزله بوده است؛ پس فلاسفه را به شدت تعقیب می کردند و آزار می دادند تا جایی که وراقان و نسخه نویسان کتاب ها، بایستی سوگند می خوردند که هیچ گاه به استنساخ کتاب فلسفه دست نزنند و این فلسفه ستیزی در زمان غزالی شدیدتر شد و در زمان سهروردی همه گروه های مدافع مشروعیت خلفای عباسی شدیدا فلسفه ستیز بودند.
ابن شداد بر این نکته تاکید می کند که صلاح الدین ایوبی (صادر کننده فرمان قتل سهروردی) از آگاهان بر علوم اوایل (یعنی فلاسفه) متنفر بود.
انکار خاتم انبیا
درمناظره ای سهروردی به انکار خاتمیت رسول اسلام متهم شد. این اتهام درباره فلاسفه مشائی نیز مطرح بوده است زیرا آنان نبوت و فلسفه را در ارتباط و اتصال یا اتحاد با عقل فعال تفسیر می کردند.
سهروردی نیز بر آن است که رییس مدینه از راه درک حکمت اشراق به کمال انسانیت رسیده و «نفس» او با عالم قدس پیوند یافته است.
پس، سهروردی با ابراز چنین سخنانی زمینه را برای چنین اتهامی فراهم آورده است.
ستیز با حامیان خلافت بغداد
مخالفت با کسانی که از مشروعیت خلافت عباسیان دفاع می کردند و تایید گروه های مخالف عباسیان بایستی اتهام اصلی سهروردی محسوب شود. چنان که اشاره شد شاخص ترین مدافع مشروعیت عباسیان، غزالی بود که شمار قابل توجهی از آثار او بدین منظور نوشته شده بود.
سهروردی بی آنکه نامی از غزالی ببرد رو در روی او قرار گرفت و در همان مسایلی که غزالی فلاسفه را تکفیر کرد به دفاع از فلاسفه برخاست و به قول شهرزوری سبب کشته شدن او این بود که «در بحث ها تصریح می کرد به عقاید حکما و تصویب آنها و تضعیف آرا مخالف حکما» در صورتی که صلاح الدین ایوبی بر خلاف سهروردی به مشروعیت خلافت عباسیان گرایش داشت و خط مشی غزالی را پیش گرفت. از این رو، از فلاسفه متنفر بود.
صلاح الدین احساس می کرد در پی ظهور سهروردی و پاسخ های او به غزالی تلاش غزالی راه به جایی نخواهد برد؛ لذا به قتل او فرمان داد.
گرایش به اسماعیلیه
سهروردی شاخص ترین مطرح کننده فلسفه خسروانیان شمرده می شود. او خود بدین امر اعتراف کرده است اما پیش از او اسماعیلیه در این راه گام برداشتند واصطلاحات پهلوی ومانوی را به کار گرفتند.
سهروردی در مساله نفس به اسماعیلیه نزدیک شد. همچنین در مساله معاد و بسیاری از مسایل دیگر نظر سهروردی به نظر اسماعیلیه نزدیک است اما دولت ایوبی از در ستیز با اسماعیلیان وفاطمیان درآمدند.
ترجیح فیلسوف بر پیامبر
ابن تیمیه طی فتوایی می گوید: سهروردی نیز مانند ابن عربی، فیلسوف را بر پیامبر ترجیح می دهد. اکثر فلاسفه «نبوت» را با اتصال یا اتحاد با عقل فعال تبیین کرده اند.
چنین سخنانی سهروردی را همچون برخی فیلسوفان وعارفان درمعرضِ چنان اتهامی قرار داد.
شعوبی گری
ارجاع های فراوان سهروردی به حکمای پهلوی ایران باستان و شاهان اساطیری ایران و به کارگیری اصطلاحات کیان خره و غیره شبهه شعوبی گری را درباره خود تشدید کرده است.
دعوی نبوت
ادعای پیامبری از سوی سهروردی گرچه در برخی منابع دیده می شود، بسیار بعید است.
با این حال ماجرای سهروردی باید پیچیده تر از آن چیزی باشد که در کتاب های تاریخی آمده است. اتهام های مذکور در اکثر منابع به سهروردی بسته شده است اما محتمل است که او درگیر ماجراهای سیاسی بوده باشد.
مقام سهروردی نیز از عوامل قتل او بوده است زیرا ابن شداد به این که «جوانی، سهروردی نام، در حلب به مقامی رسیده است» تاکید می کند و خود، پس از قتل سهروردی، در همان مقام به جای سهروردی می نشیند و بر اساس همین قراین احتمال می رود که او در کشته شدن سهروردی دست داشته باشد.
