در آیین پهلوانی از گذشته تاکنون، تنها تنومندی جسم اهمیت نداشته، بلکه اخلاق نیکو بوده که یک پهلوان را حقیقتا «پهلوان» می‌کرده است. در شاهنامه فردوسی، قصه پهلوانان بسیاری را همچون زال و رستم شنیده‌ایم. پهلوانانی که از نظر اخلاق سرآمد بوده و با پشت سر گذاشتن تمرین‌های سخت، برای پیروزی جبهه خیر علیه شر، وارد میدان نبرد می‌شدند.
چنین پهلوانانی همیشه مورد توجه مردم بوده‌اند. همچون غلامرضا تختی که در میان مردم محبوبیت فراوانی داشت و به عنوان نماد پهلوانی در کشور شناخته می‌شد. همیشه از نام پهلوانان در تاریخ به نیکی یاد می‌شود، چرا که آن‌ها حامی سرزمین و مردمان ایران بودند و از هیچ تلاشی برای پیروزی خیر دست نمی‌کشیدند.
شاید بتوان از شاهنامه به عنوان دایره‌المعارف فرهنگ پهلوانی یاد کرد. پهلوانان آزاد مرد و یکتای بسیاری در میان صفحات شاهنامه جای خوش کرده‌اند که دارای اخلاق پهلوانی و معرفت بودند. از میان پهلوانان بی‌شمار شاهنامه همچون قارن، گودرز و طوس، می‌توان رستم را جهان پهلوان ایران باستان معرفی کرد. جهان پهلوان، پهلوان پهلوانان است که نسبت به سایر پهلوانان برتری ویژه‌ای دارد.
ورزش زورخانه ای، ورزش پهلوانی
بدون شک پهلوانان در ورزش جسم و ورزش روح خبره هستند. ورزشکار بودن و قهرمان بودن، به معنای پهلوانی نیست. بلکه پهلوانی به معنای اراده و عزم است. یک پهلوان، علاوه بر تربیت جسم، روح خود را هم پرورش می‌دهد. بااین‌حال همان قدر که تربیت روح حایز اهمیت است، تربیت جسم این پهلوانان هم اهمیت دارد و ورزش قهرمانی بسیار مورد توجه این افراد است.
ورزش زورخانه ای که از آن با نام‌های ورزش پهلوانی و ورزش باستانی هم یاد می‌شود، از سال‌های بسیار دور در تاریخ و فرهنگ ایران حضور پررنگی داشته است. ورزش زورخانه ای و کشتی پهلوانی در مکانی به نام زورخانه انجام می‌شوند. زورخانه مکانی است که جسم و روح ورزشکاران در آن تربیت می‌شود.
چرا که آیین و مکتب ورزش زورخانه ای، خودپرستی و غرور را از بدترین صفات می‌داند و به همین دلیل در تلاش است تا تواضع و فروتنی را علاوه بر تنومندی در ورزشکاران ایجاد کند. اگر ورزشکاری در این آیین به مقام قهرمانی برسد، از تکبر و غرور دور باشد و در مقابل همه مردم و استادان خود، فروتن بوده و رفتار و کردار نیکی داشته باشد، به مقام پهلوانی هم نایل می‌شود.
زورخانه‌ها از گذشته فضایی سرپوشیده بوده‌اند که ساختمان آن‌ها شبیه سرداب بوده است. با ظهور اسلام و اهمیت پیدا کردن تربیت نیروی جنگاور در میان مردان، ورزش کردن پررنگ‌تر شده و زورخانه‌ها در ایران از قرن هفتم به شکل امروزی تاسیس شدند. بسیاری از منابع، پوریای ولی را موسس اولین زورخانه ایران می‌دانند.
درب ورودی زورخانه‌ها کوتاه‌تر و کوچک‌تر از درب‌های معمولی سایر ساختمان‌ها است، به نحوی که افراد در هنگام ورود باید خود را خم کرده و به حالت خضوع به زورخانه وارد شوند. سقف آن‌ها هم بلند و گنبدی شکل است و به همین دلیل زورخانه‌های شکلی شبیه مساجد یا معابد دارند. در میان زورخانه، گودی قرار دارد که حرکات ورزش زروخانه‌ای در آن اجرا می‌شود. این گود هشت ضلعی بوده و ۷۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح کف سالن است. در فضای اطراف گود، محل نشیمن برای تماشاچیان تعبیه می‌شود. همچنین جایگاه خاصی برای نگهداری ابزار ورزش زورخانه ای در بالای گود قرار دارد. این ابزار شامل سنگ، تخته شنا، میل و کباده هستند.
برای مرشد هم در زورخانه جایگاهی تعبیه شده است. جایگاه او معمولا در نزدیکی درب ورودی و در قسمت مرتفعی قرار دارد. به جایگاه مرشد، «سردم» می‌گویند که به عنوانی مکانی مقدس شناخته می‌شود. سردم را معمولا با پرهای طاووس و قو تزیین می‌کنند. چرا که در گذشته به کلاه‌خودهای جنگجویان و سرداران، از این پرها نصب می‌کردند.
ورزش زورخانه ای آداب و سنتی خاص دارد که از پهلوانان افسانه‌ای و باستانی ایران الهام گرفته است. وقایع نیکو پهلوانان در قالب شعر یا داستان به صورت آهنگین با همراهی «ضرب زورخانه ای» در هنگام اجرای ورزش زروخانه‌ای توسط مرشد اجرا می‌شود. ضرب زورخانه ای نوعی ساز کوبه‌ای است که ورزشکاران ریتم ورزش خود را با ریتم این ساز هماهنگ می‌کنند. در حقیقت ضرب زورخانه ای برای برانگیختن ورزشکاران اجرا می‌شود تا حرکات ورزشی خود را به صورت گروهی یا فردی اجرا کنند.
اصلی‌ترین حرکات در ورزش زورخانه‌ای:
· شنا رفتن: شنا رفتن که به آن در محاورات زورخانه‌ای شنو رفتن می‌گویند. این حرکت همانند شنا در آب است که با کمک تخته شنا انجام می‌شود. ورزش شنا باعث تقویت عضلات سر، گردن، سینه و شکم می‌شود. این حرکت مانند دیگر ورزش‌های باستانی از پهلوانان پیش از اسلام در ایران الگو گرفته است.
· میل گرفتن: برداشتن میل، نخست از سادات و بزرگ‌ترها آغاز می‌شود و سپس به دیگران می‌رسد. ورزشکاران هر کدام از بالای گود، یک جفت میل به وزن یک تا دو کیلوگرم برمی‌دارند و با ضرب مرشد، میل‌ها را به هوا پرتاب کرده و دوباره می‌گیرند. این ورزش برای تقویت عضلات دست و کتف به کار می‌رود.
· کباده: حرکت کباده مانند کشیدن کمان است. کباده یک ابزار آهنی شبیه به کمان است. ورزشکاران تنه کباده را در دست چپ و زنجیر آن را در دست راست می‌گیرند و بالای سر خود حرکت می‌دهند.
· سنگ گرفتن: ورزشکاران دو تخته بزرگ معمولا ۸۰ کیلویی که به نشانه سپر جنگی هستند را مانند پرس سینه در حالت خوابیده اجرا می‌کنند. این تخته‌ها به شکل نعل کفش‌های قدیم ساخته می‌شوند.
· چرخ زدن: در این حالت، ورزشکار دو دست خود را کاملا باز کرده و به صورت یک دایره به دور خود می‌چرخد. این چرخش در جهت عقربه‌های ساعت بوده و یک تا سه دقیقه طول می‌کشد. این حرکت نمادی از چرخ، پای‌کوبی و سماع درویشان است که از کوچک‌ترها آغاز می‌شود.
به‌طورکلی ورزش زورخانه ای یا ورزش باستانی آداب و اصول بسیاری دارد. شعار ورزش باستانی، پرورش روح و جسم است و به همین دلیل در میان مردم و ورزشکاران، به احترام و ادب شهرت دارد. ورزشکاران زورخانه، صفات پهلوانی همچون کمک به تنگدستان، مردانگی، فروتنی و پاکیزگی را در خود پرورش می‌دهند. یکی از فرهنگ‌های جالب ورزش زورخانه ای، آیین رخصت گرفتن است. ورزشکاران برای اجرای حرکات از افراد سید یا پیشکسوتان زورخانه ابتدا اجازه می‌گیرند که به رخصت گرفتن معروف است.
آیین‌های پهلوانی و زورخانه ای در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی یونسکو توسط ایران به ثبت جهانی رسید. بااین‌حال امروزه شاهد کم‌رنگ شدن این آیین‌ها و سنت‌ها در جوامع ایرانی هستیم و جوانان امروزی کمتر به ورزش زورخانه ای علاقه دارند. در حال حاضر در کشور ۹۰۰ و در تهران ۵۰ زورخانه وجود دارد. زورخانه پهلوان‌پور یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های تهران است که در سال ۱۳۰۴ توسط حمزه علی پهلوان‌پور در محله حسن آباد تاسیس شده و در حال حاضر هم فعالیت دارد.
روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای
۲۰ خرداد یا ۱۷ شوال را روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای می‌دانند. ۱۷ شوال سال پنجم هجرت در جنگ خندق، نماد شجاعت و جوانمردی حضرت علی (ع) است که توانست عمر بن عبدود، نماد شرک و بت پرستی را شکست دهد. حضرت علی (ع) که نماد جوانمردی و بزرگی در تاریخ جهان است، در میان شیعیان جایگاه والایی دارد. به همین دلیل ۱۷ شوال را روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای نامیده‌اند. چرا که ورزش زروخانه‌ای هم نماد جوانمردی، فروتنی، تواضع و بزرگی است.
کلام آخر
فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای به عنوان میراث معنوی ایرانیان شناخته می‌شود که قدمت باستانی داشته و در تفکرات و عقاید تک تک مردم ایران جا خوش کرده است. با ظهور اسلام و رشد باورهای دینی، فرهنگ پهلوانی از میان داستان‌های باستانی شاهنامه بیرون آورده شد و در زورخانه‌ها با عنوان ورزش زورخانه ای به حیات خود ادامه داد.
