امروز صد و سومین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی روحانی مبارز و مجاهد مشروطهخواه است.
بیست و دوم شهریور 1299، شیخ محمد خیابانی روحانی مبارز و مجاهد مشروطهخواه در 40 سالگی و در جریان درگیری نیروهای قزاق با مردم در تبریز به شهادت رسید.
خیابانی سال ۱۲۵۶ ش. در خامنه ـ از توابع تبریزـ متولد شد. او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت.
وی علاوه بر فقه و اصول، ادبیات عرب را فراگرفت و به کسوت روحانیت درآمد.
پس از نهضت مشروطه، زندگی شیخ محمد خیابانی وارد مرحله جدیدی شد و با تشکیل جمعیتی مبارز، تحت عنوان انجمن ایالتی در راه پیروزی مشروطه، گام های مهمی در تبریز برداشت.
وی مدتی امام جماعت مسجد جامع تبریز شد و سپس به دوره دوم مجلس شورای ملی که در آبان ۱۲۸۸ آغاز بهکار کرد، راه یافت.
پس از راهیابی شیخ محمد خیابانی و پنج تن از دوستانش به مجلس شورای ملی، وی در کنار افرادی همچون شهید مدرس به دفاع از حقوق مردم قیام کرد. پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و فراهم شدن زمینه برای فعالیتهای سیاسی آزادیخواهان، روزنامه تجدد، ارگان فرقه دموکرات با مدیریت خیابانی و سردبیری تقی رفعت در جمادیالاخر ۱۳۳۵ق منتشر شد.در اوایل ذیقعده ۱۳۳۵ق، در اجلاس ایالتی فرقه در تبریز، خیابانی به رهبری فرقه برگزیده شد.
از کارهای درخشان خیابانی در مجلس دوم، اعتراض شجاعانه و کارساز او علیه اولتیماتوم استعماری دولت تزاری روس بود.هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمد شاه روبهرو شد، شیخمحمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد.
او طی نطقهای پرشوری در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روسها برحذر داشت. اما دشمنی وثوق الدوله صدر اعظم قاجار علیه او و اوضاع نابسامان ایران و اخراج نمایندگان آذربایجان از مجلس شورای ملی، شیخ محمد خیابانی را به تشکیل مجلس محلی و قیام مردمی فرا خواند و در ۱۶ رجب ۱۳۳۸ قمری آن را علنی ساخت. مهمترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان ۱۹۱۹ وثوقالدوله بود.
به موجب این پیمان که در مرداد ۱۲۹۸ با دولت وثوقالدوله منعقد شد، امتیاز راهآهن و راههای شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.
او برای واداشتن وثوقالدوله به لغو معاهده، از آغاز سال ۱۲۹۹ش. به مبارزه مسلحانه روی آورد.خیابانی و یارانش بعد از تصرف کامل شهر، در روز ۱۹ فروردین ۱۲۹۹ شمسی بیاننامهای از طرف «هیاتمدیره اجتماعات» به دو زبان فارسی و فرانسه صادر کردند.
این قیام پیروزمندانه، پنج ماه ادامه داشت.
در کشاکش قیام شیخمحمد خیابانی، دولت وثوقالدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را بهدست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مامور فرو نشاندن این قیام کرد.
مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بیحاصل با شیخمحمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت.در جریان این نبرد نیروهای شیخ سرکوب شدند و شیخمحمد خیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ به شهادت رسید.
دولت مشیرالدوله از بیم عکسالعمل مردم قتل خیابانی را تا مدتها «خودکشی» اعلام کرد؛ اما این ترفند، بیحاصل بود؛ بهطوریکه مشیراالدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقالهای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوبهای تبریز معرفی کرد.
