«فقر شرایط ذاتی انسان نیست، شرایط اجتماعی است که ما باید آن را متوقف کنیم»؛ شاید این جمله نمود ذهنی تلاش های «محمد یونس» اقتصاددان بنگلادشی باشد که با تاسیس بانک گرامین و اعتبار دهی خرد به کشاورزان و روستاییان، ریشه‌کن‌کردن فقر را در سر دارد. همین سودای ارزشمند او، جهان را به تحسین واداشت، به‌گونه‌ای که حتی برای اولین بار در تاریخ، جایزه سیاسی صلح نوبل به‌جای سیاستمداران، به یک اقتصاددان داده شد.گفتگوی هفته نامه تجارت فردا با این متفکر موفق اقتصاد، بهانه‌ای است برای مرور و نقد دیدگاه‌های محمد یونس در گروه راهبرد خبرگزاری دانا.
پرونده ویژه این مجله، در قالب یک اینفوگرافی دوره‌های مختلف یونس را ورق زده و سپس در ترجمه‌ای، رئوس اندیشه‌های او را ارائه کرده و سپس در مقاله‌ای به قلم مولود پاکروان با عنوان «تبار شناسی مایکروفاینانس» به تحلیل و بررسی مولفه‌های اقتصادی مایکروفاینانس می‌پردازد. در مقاله دیگری با عنوان «مایکروفاینانس؛ از معجزه تا واقعیت» تحلیلی بر چگونگی کارکرد نوسسات مایکروفاینانس با نگاه به گذشته، حال و آینده و بررسی موردی هند و بنگلادش و مکزیک نوشته شده است. همچنین مجله تجارت فردا در گفتگویی که با کاوه مجلسی، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه لوند سوئد داشته، به مهمترین چالش‌های تئوری اقتصادی برنده نوبل صلح پرداخته است. اوج محتوای این پرونده، گفتگوی است با محمد یونس که سعید خوشبین انجام داده است. یونس در این گفتگو به سوالاتی درباره زندگی، برنامه ها و ایده‌های اقتصادی خود جواب می دهد. در جایی از این گفتگو یونس در پاسخ به سوالی در رابطه با چگونگی ریشه کنی فقر در ایران، می گوید:
در ادامه مهمترین رئوس این پرونده راهبردی می‌آید:
زندگی و آغاز راهی جدید در اقتصاد
محمد یونس، روز 28 ژوئن 1940، در دهکده باثوآ، واقع در منطقه بریتیش راج (بنگلادش مدرن) و در خانواده ای مسلمان به دنیا آمد. وی تحصیلات دانشگاهی خود را در سال 1957، در گروه اقتصاد دانشگاه داکا شروع کرد و پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد، در سال 1961 به عنوان مدرس در اقتصاد در کالج چیتا کونگ مشغول به فعالیت شد که طی آن دوران یک کارخانه بسته بندی راه اندازی کرد که سوددهی مناسبی هم داشته است. در سال 1965 با دریافت بورسیه تحصیلی کامل، برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و 5 سال بعد، موفق به اخذ مدرک دکترا از دانشگاه وندربیلت شد. یونس در زمان جنگ آزادیخواهانه بنگلادش در سال 1971، کمیته شهروندی موثری را بنیان گذاری کرد.
شاید بتوان نقطه عطف زندگی محمد یونس را بعد از بازگشت به بنگلادش، دانست. او از آمریکا به بنگلادش آمد و با مشاهده قحطی حاصل از جنگ، خود را درگیر فعالیت‌های کاهش فقر کرد و به عنوان پروژه ای تحقیقاتی، یک برنامه اقتصادی روستایی را طراحی کرد.
در سال 1975 طرحی تحت عنوان «مزرعه سه دانگی عصر جدید» ارائه داد که دولت نیز این طرح را اقتباس و اجرایی کرد. در سال 1983، این پروژه آزمایشی به عنوان یک بانک، برای فقرای بنگلادش شروع به کار کرد که به نام بانک گرامین(بانک روستایی) تغییر کرد. در راستای همین موفقیت ها محمد یونس در سال 2006 موفق به اخذ جایزه صلح نوبل شد.
بانک گرامین
بانک گرامین در مرحله اول به زنان وام خود اشتغالی کوچک بدون گذاشتن وثیقه می دهد. دادن این وام ها از فقیرتر به کمتر فقیرتر اولویت بندی شده اند. البته برای دریافت وام، خانواده فقیر باید مقدار اندکی زمین کشاورزی در اختیار داشته باشند. بانک گرامین، تا به حال مبلغ 4.7 بیلیون دلار به چهار میلیون و چهارصد هزار خانواده روستایی بنگلادش وام داده است. بانک گرامین 1417 شعبه دارد که به 51000 روستای بنگلادش خدمات رسانی می کند یعنی تقریبا سه چهارم روستاهای بنگلادش زیر پوشش این بانک هستند. با این حال، چیزی که این سیستم و بانک را تا به حال فعال نگه داشته است، اعتماد دوجانبه، مسوولیت پذیری و اقدامات متهورانه زنان روستایی دریافت کننده وام بوده است.
امروزه، بیش از 250 موسسه در 100 کشور جهان، سیستم وام های کوچک را بر اساس الگوی بانک گرامین به کار می برند. همزمان برنامه های خرد و کلان بسیاری بر اساس این سیستم ایجاد و در حال عملی شدن هستند.
اصول اعتباردهی خرد
اعتبار دهی خرد شامل سه اصل اقتصادی، اعطای وام گروهی و اولویت وام دهی به زنان است که طبق اصل اقتصادی آن، باید جایگزینی برای وام های ربوی تعریف شود. وام دهی به زنان اصلی مهم در اعتبار دهی خرد به شمار می رود. البته بانک گرامین در ابتدا به زنان و مردان به تعداد مساوی وام اعطا می کرد، ولی از آنجا که 95 درصد مشتریان بانک را زنان تشکیل می دادند و در سراسر دنیا نیز 75 درصد وام گیرندگان خرد زنان هستند، در دهه 1980 این بانک زنان را در اولویت دریافت وام قرار داد.
چالش‌ها و راهبردها
برخی از منتقدان معتقدند که اعتبار دهی خرد چالش برانگیز بوده و طرفداران این طرح بر این باورند که برنامه مذکور از طریق افزایش اشتغال و درآمد موجب کاهش فقر می شود که در نهایت تغذیه و آموزش بهتر را برای فرزندان وام گیرندگان در پی خواهد داشت. موافقین این طرح همچنین معتقدند این وام ها، با توانمند ساختن زنان برای اداره زندگی، کمک شایانی به آنها کرده است. در مقابل منتقدان این طرح بر این عقیده اند که این وام ها نه تنها باعث افزایش درآمد نشده، بلکه خانوارهای فقیر را در دام بدهی انداخته که در برخی موارد حتی منجر به خودکشی شده است. عده ای هم معتقدند مشکل اصلی وام های خرد در این است که تنها اعتبارات را در اختیار وام گیرنده می گذارند در حالی که اگر این طرح را در قالب بسته ای از خدمات به مشتریان ارائه شود، می تواند بسیار موثر باشد.
