تبیین نقشه راه الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت / 2
تنظیم نظام بانکداری فعلی بر اساس ساختار و ارکان الگوی جامع اسلامی نبوده است، هر چند پیشرفتهایی داشته است. فرضیه های مبنایی این نظام از هسته سخت و کمربند حفاظتی و توان راهبردی جامع و قابل قبولی برخودار نیست و لذا از پیش روی نظری و تجربی لازم برخودار نبوده است.
اشاره:
الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت یکی از جدی ترین مباحث زیربنایی کشور محسوب
می شود. بسیاری از سیاستمداران برجسته و اندیشمندان طراز اول کشور در تشریح
ابعاد مختلف این نقشه کلان راهبردی سخن گفته اند. چندی است دانشکده اقتصاد
دانشگاه امام صادق برای تبیین دقیق تر زوایای گوناگون این الگوی کلان،
سلسله نشست هایی با مشارکت اساتید مطرح و ارگان های مرتبط برگزار می کند.
تاکنون 50 نشست تخصصی با سخنرانی اساتید مختلف حقوق، سیاست، اقتصاد، فلسفه،
جامعه شناسی، تاریخ، علوم قرآن، فقه، بین الملل و ... برگزار شده است.
گروه راهبرد خبرگزاری دانا در راستای مسوولیت فکری و رسانه ای خود، بر آن
است، متن خبری این سخنرانی ها را منتشر کند. دکتر حسین عوضلو استاد دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع) دومین سخنران این
مجموعه بود که تحت عنوان «مبانی مفهومی، ضرورت و روش نظام سازی الگوي
اسلامي– ايراني پيشرفت» سخن گفته است.
تبیین نگاه علمی برای الگو
برای تحقق کامل اهداف جمهوری اسلامی و دستیابی به پیشرفت،
نیازمند الگوی توسعه اسلامی هستیم، این الگو باید با نگاه علمی تولید شود لذا باید گروهی نخبه برای طراحی برنامه و نظارت بر اجرا تشکیل شود. نخبگان مورد نظر در این الگو واسطه تصمیم گیری و تصمیم سازی هستند و بر مبنای اسلام راه حل مشکلات امروز جامعه را پیدا می کنند. اقتصاد، زمانی اسلامی می شود که هسته سخت نظریه های حاکم را از مکتب و جهان بینی اسلام بگیریم و مفاهیم کیفی چون عدالت را به شاخصهای کمی و عملیاتی تبدیل کنیم.وی مساله‌هایی راكه در این نشست مورد بررسی قرار می‌گیرند، در مورد زیر دانست و سپس به اهمیت آن اشاره نمود:
1-روش شناسی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و ساختار نظریه های اقتصاد اسلامی با کدامیك از قالبهای روش شناسی متعارف قابل تبیین و گسترش است؟
2- الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در چه نوع بستر تحلیلی و ساختار نظری، امکان رشد و پیش روی نظری و تجربی دارد و تحقق این مهم با چه الزاماتی مواجه است؟
3- به عنوان بحث تطبیقی و کاربردی، هر دو سؤال فوق در عرصه نظام بانکداری ایران چگونه پاسخ داده می شوند و الگوی مطلوب بانکداری اسلامی دارای چه الزامات، ویژگیها و گستره ای است و تا چه حد و در چه شرایطی امکان پیش روی نظری و تجربی دارد؟
اهمیت مسأله تحقیق نیز در این است كه شرایط تثبیتی نظام جمهوری اسلامی ایران و سطح انتظارات از روند تکاملی این نظام در دهه چهارم آن به شدت مستلزم حاکمیت روش و تفکر سیستمی و علمی بر ساختار برنامه ریزی كلان سیستمی این نظام و رعایت الزامات آن است.
تعریف روش شناسی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
منظور از روش شناسی، بررسی علمی تجارب وشرایط موجود و ارائه اصول راهنما و معیارهای صحیح تفکر و بیان روشهایی مفید برای پیشرفت نظریه در چارچوب اصول و موازین شریعت اسلام و در تطبیق با شرایط و مقتضیات کنونی جامعه است. اگر چه روش شناسی الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت از ویژگیهای خاص مربوط به جنبه اسلامی آن برخوردار است، اما در عین حال الگوسازی در درون نظام اسلامی بی ارتباط با معیارها و ضوابط خاص نظریه پردازی و سیاستگزاری در علوم متعارف نیست. چنانچه طراحی الگو با تحلیل دقیق شرایط و موقعیتها و آسیب شناسی تجارب توأم نباشد و برخی چالشهای اساسی را رفع نکند نمی توان به اجرای موفق این برنامه امیدوار بود. گذر از این مرحله و آزمون موفقیت سیاستهای اجرایی بیش از همه به روشمندی الگوهای اجرایی مرتبط است. نکته مهمتر دراین خصوص آسیب پذیری الگوی اسلامی در برابر اعمال سلیقه تصمیم گیران نظام اجرایی به بهانه دفاع از ارزشها و قشریگری است. به همین جهت است که به روشمندی الگوها تأکید می شود. شکی نیست که روش شناسی نظام سازی اسلامی دارای اصول، معیارها و مراتب و الزامات خاص است که به جامعیت و ارزشی بودن الگو ارتباط دارد. اما این همه نافی نظم پذیری و بنیان علمی الگو و ابتنای آن به روابط اثباتی خارج از سلایق افراد و تخصصی بودن روش تشخیص سیاستهای مناسب نیست.
ساختارهای نظری روش شناسی
ساختارهای نظری روش شناسی نسبت به مکاتب مختلف فکری ارزش خنثی می باشند. خصوصیت ارزش خنثایی باعث می شود که هر نوع مکتب فکری را بتوان با استفاده از ساختارهای نظری روش شناسی تطبیق داد. برای مثال محتوای هسته سخت نظریه های اسلامی تفاوت جوهری با نظریه های اقتصاد نئوکلاسیک دارد. اما این نوع روش شناسی در هر دو نوع نظریه قابلیت کاربرد دارد. همچنین، بر اساس روش شناسی لاکاتوش ساختار نظریه از هسته سخت، کمربند حفاظتی و توان راهبردی برخوردار است که همه نظریه های قابل بررسی لازم است از این خصوصیت برخودار باشند.
رابطه روش شناسی الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت با الگوهای متخذ از روش شناسی متعارف رابطه، عموم و خصوص من وجه است. از جهتی، روش شناسی الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت از تجارب و فرآیند تکاملی نظریه های روش شناسی بی بهره نمی تواند باشد و از جهتی دیگر به جهت انتساب این الگو به جهان بینی اسلام و تفاوت ماهوی مکتب اسلام با مکاتب مادی، دارای ویژگیهای خاصی است و لذا نیازمند ساختار روش شناسی جامعتری است.
مزیت استفاده از روش شناسی برنامه های پژوهشی لاکاتوش در نظریه پردازی حوزه علوم انسانی اسلامی
به جهت جامعیت و ویژگیهای منحصر به فرد روش شناسی برنامه های پژوهشی لاکاتوش، این نوع روش شناسی ساختار نظری مناسبی را برای نظریه پردازی در حوزه علوم انسانی اسلامی و همچنین تدوین الگو فراهم می سازد. در الگوی لاکاتوش، بر خلاف نگرش اثبات گرایی و ابطال گرایی که واحد دستاورد علمی را یک فرضیه منفرد قلمداد می کردند، نظریه های علمی در قالب ساختاری از مجموعه فرضیه های مرتبط با هم به تصویر کشیده شده و معنا می یابند که اجزاء این ساختار را هسته سخت و کمربند محافظ تشکیل می دهند. هسته سخت شامل مفروضات اساسی غیرقابل ابطال می باشد و کمربند محافظ شامل فرضیه های صریح، گزاره های مشاهداتی و مفروضاتی می شود که در توصیف شرایط اولیه نهفته اند. پذیرش گزاره های کلی هسته سخت و مفروضات متافیزیکی (جهان بینی) حاکم بر آن با اجماع جامعه علمی صورت می پذیرد و در واقع ساختار هسته سخت به امور فرانظریه و مبانی متافزیکی مرتبطند که برای نظریه مورد بحث برون زا بوده و لذا قابل ابطال نمی باشد. البته باید توجه داشت ارزیابی های پیشرفت نظریه هم یکی از مباحث دیگر است یعنی نظریه های مختلفی که از یک ساختار منسجم برخوردار هستند نسبت به نظریه های قبل خود چه وضعیتی دارند. یعنی نظریه جدید باید بتواند علاوه بر اینکه ساختار نظریه قبلی را در خودش داشته باشد، در عین حال از تبیین کنندگی و پپش بینی کردن بیشتری هم برخودار باشد.
مراحل منطقی نظریه پردازی اقتصاد اسلامی
پس از طرح یک فرضیه در هر علمی و از جمله اقتصاد اسلامی، برای پذیرش فرضیه ها و شکل گیری یک نظریه جدید، عبور از چند مرحله منطقی ضرورت دارد:
1- سازگاری با هسته سخت مکتب اقتصاد اسلامی : نقطه آغاز اقتصاد اسلامی، درک اهداف و ارزشهای مقدرشده از سوی خداوند است. اقتصاددانان اسلامی با کنار نهادن مدعای پوزیتیویستی ارزش خنثایی و با به کارگیری ارزشهای اسلامی می توانند با سنجیدن فرضیه های خود با محک ساختار منطقی "شریعت" کمکهای ارزشمندی به دانش اقتصاد کنند. اما با تکیه بر این مبانی لازم است اصول و فرضیه های بنیادین هسته سخت نظریه های اقتصاد اسلامی را تدوین و در معرض داوری نخبگان قرار دهند.
2- ساختار منطقی و انسجام نظریه و امکان پذیری تجزیه و تحلیل عقلی : روش اسلام در دعوت مردم، اقامه برهان و در نتیجه درخواست از مردم به تفکر و اندیشه است. براساس آیات قرآن، انسان باید حیات خود را بر اساس اندیشه و تفکر بنا کند. لذا مهمترین رویکرد اسلامی در این زمینه تکیه بر حقایق یقیینی و ترک مقدمات ظنی است. در این حوزه مباحث آزاد اندیشی، خلاقیت، ایده پردازی نیز بسیار اهمیت دارد. در میان نظریه پردازان اسلامی این مهم در قالب عباراتی نظیر ثابت و متغیرو یاحوزه عزیمت و حوزه رخصت بیان گردیده است.
3- آزمون فرضیه و روشهای اصلاح آن : آزمون فرضیه ها، حتی فرضیه هایی که از قرآن و سنت برگرفته شده اند جزء لاینفک سنت اسلامی بوده است و قرآن نیز بر چنین آزمونی تأکید می وزرد. اقتصاد اسلامی از طریق استدلال منطقی و آزمون تجربی هویت متمایز و جداگانه ای از ادبیات فقهی و فلسفی اسلام می‌یابد.
مراحل طراحی نظام مالی اسلامی
1-تعیین اصول بنیادین نظام مالی اسلامی ( تکوینی و تشریعی)
2- تعیین قواعد عام و معیارهای اصلی
3- سیاستهای راهبردی
4- تعیین فرآیند ها و سازو كارها
5- اقدامات اجرایی
نمونه های کاربردی از الگوی بانکداری اسلامی در چارچوب الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
1-اصول بنیادین: مانند اصول تکوینی نظیر اصل ربوبیت، اصل مالکیت الله، اصل عدل تکوینی، یا اصول تشریعی مانند اصل مالکیت ظلّی، اصل تبعیت نموّ از اصل، اصل حرمت اکل مال به باطل و لزوم تداول ثروت و......
2- قواعد عام: مثلا هر چه حقیقت و ثبوت ندارد، باطل است، مبادلات بانکی باید بر اساس بخش حقیقی اقتصاد باشد. ارزش فعالیت هر کس بر اساس کار و فعالیتی است که ارزش افزوده حقیقی برای جامعه داشته باشد، طرفین مبادله یا قرار داد لازم است بر مال تسلط داشته باشند.
3- سیاستهای راهبردی: مثلا ضرورت حاکمیت بخش حقیقی بر بخش پولی و نه بالعکس. شهید مطهری (ره) می گوید: «ارزش پول در سلسله معلولات مبادله است، بر خلاف ارزش کالاها که در سلسله علل مبادله است» یعنی قیمت هم باید در بخش حقیقی معین شود. مثال دیگر تعیین نرخ سود بر اساس مبادلات واقعی بخش حقیقی اقتصاد است.
4- تعیین ساختارها و فرآیندها: مثلا در نظام بانکی فعلی تعیین سود به نحو برون زا و بر اساس تصمیمات شورای پول و اعتبار مشخص می شود. لذا سؤال این است که این نرخ ها بر اساس صلاحدید مقامات پولی تعیین می شوند یا بر اساس قیمتهای واقعی بازار؟ مثال دیگر این است که در ساختار بانکی بزرگترین مشکل این است که رئیس هیات مدیره و مدیر عامل یک نفر هستند. لذا این ساختار به هیچ وجه برای اسلامی کردن نظام بانکی صحیح نیست. لذا لزوم یک تحول ساختاری جدی است.
5- اقدامات اجرایی: که شامل تهیه دستورالعملها و قراردادهای لازم و ایجاد ترتیبات نظارتی است.
وی در پایان در مورد ارزیابی نظام بانکی بدون ربا در نظام اقتصادی ایران گفت: تنظیم نظام بانکداری فعلی بر اساس ساختار و ارکان الگوی جامع اسلامی نبوده است، هر چند پیشرفتهایی داشته است. فرضیه های مبنایی این نظام از هسته سخت و کمربند حفاظتی و توان راهبردی جامع و قابل قبولی برخودار نیست و لذا از پیش روی نظری و تجربی لازم برخودار نبوده است.
