اگر بگوییم مجلس نماد دموکراسی است، تمام حق سخن را ادا نکرده ایم. چون مجلس بیشتر از یک نماد، قلب تپنده دموکراسی است. اگر چه 105 سال پیش مجلس اول شورای ملی توسط لیاخوف روس و با حمایت محمدعلی شاه قاجار به توپ بسته شد، اما هیچ گاه بستر اندیشه آزادی بسته نشد. دوم تیر 1287 یادآور برگی ننگین از تاریخ استبداد در ایران است و گروه راهبرد خبرگزاری دانا در گزارشی کوتاه به ریشه ها و تبعات آن می پردازد.
ریشه ها و دلایل به توپ بستن مجلس
ساختمان مجلس شورای ملی، 105 سال پیش در چنین روزی به دستور یک فرمانده روسی به نام لیاخوف و حمایت محمدعلی شاه قاجار به توپ بسته شد و در اين حادثه ۳۰۰ نفر از مشروطه خواهان جان خود را از دست دادند. مجلسی که هنوز 3 ساله نشده و مبانی دموکراسی را نچشیده بود، در اثر خودکامگی، ناکام ماند و استبداد صغیر آغاز شد. مجلس ملی مشروطه با رهیافت های دموکراتیک و نیز با بهره گیری از اصول شرع، سعی داشت سامانی به سر بودجه و اوضاع فرهنگی ممکلت بدهد. از این رو روال ملوک الطوایفی را بر انداخت و به اصلاح و تعدیل بودجه كشور پرداخت. مستمری های گزاف شاهزادگان واعیان را قطع کرد و درایران بانك ملی به وجود آورد. مستمری های نزدیكان شاه را محدود كرد و حتی برای خود شاه مستمری متناسب اختصاص داد.
ترکیب مجلس و ترمینولوژی فکری ایرانیان با توجه ساخت مجلس
نگاهی به ترکیب و مورفولوژی مجلس ملی اول نشان می دهد که نیروهای تاثیرگذار در آن مجلس 42 درصد تحصیلکردگان غیرحوزوی و 46 درصد دانش آموختگان، مدرسان و مجتهدین حوزه بودند. این ترکیب بندی مبین ترمینولوژی فکری ایرانیان در عصر مشروطه است. از یک سو با پدید آمدن مدارس جدید و دارالفنون و آشنایی با المان های دموکراسی غربی، نوعی از مدرنیسم در افکار ایرانیان به وجود آمده بود. نوشته های روشنفکرانی مثل حاج زین العابدین مراغه ای، عبدالرحیم طالبوف، میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم خان، میرزا آقاخان کرمانیو سید جمال الدین اسدآبادیو دیگران زمینه‌های مشروطه را فراهم آورد و از سوی دیگر پایبندی قشر خاصی از مردم به مبادی اعتقادی، مذهبی و سنت گرایانه باعث وابستگی به طبقه روحانی جامعه بوده است.
تبعات قیام به توپ بستن مجلس
به هر روی شکست مشروطه در قدم اول، باعث ایجاد اختناق فکری و خفقان توتالیتری در آن برهه بود. اما این شکست بن بست فکری و مبارزاتی در جنبش های اعتراضی محسوب نمی شود. حتی در فرانسه هم بعد از انقلاب 1879 مردم 17 قانون اساسی را تدوین و تجربه کردند و 5 جمهوری پدید آمد و فقط در طول 70 سال 100 کابینه و هیات وزریران مختلف برسر کار آمدند. به توپ بستن مجلس در جریان های فکری، تاثیری انتقام جویانه گذاشت و تبعات آن قیام در تبریز بود که 11 ماه در محاصره قرار گرفت و کسانی چون علی مسیو، ستارخان، باقرخان و حیدرخان عمواغلو درتبریز به بسیج مردم و سازماندهی نیروی مسلح (مجاهدین مشروطه) برای مقابله با نیروهای دولتی کمک می‌کردند. در مدت یازده ماه یعنی از ۲۰ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا هشتم ربیع‌الثانی ۱۳۲۷ ق مردم تبریز به سرکردگی ستارخان در مقابل بیش از سی هزار نیروی مهاجم به فرماندهی عین الدوله و صمد شجاع الدوله و شجاع نظام مرندی مقاومت کردند. بعد از قیام تبریز، کمیته ستار که در گیلان تشکیل شده بود، به فرماندهی یپرم خان ارمنی، دست به اعتراض زدند و با کشتن آقابالاخان، والی گیلان، رشت را تسخیر کردند و در حالی که در تبریز مجاهدین در محاصره قوای دولتی و همدستان خارجی آن بودند، در اصفهان اعتراضات به بست نشینی عده‌ای انجامید و قوای بختیاری که در آن هنگام توسط حاکم اصفهان و بختیاری‌ها صمصام السلطنه رهبری می‌شد برای نجات جنبش مشروطه بسیج شده و از تمامی مناطق بختیاری‌نشین به سوی اصفهان حرکت کردند. با پیوستن قوای بختیاری کار بالا گرفت. نجف قلی خان صمصام‌السلطنه ایلخان بختیاری با نیروی مسلح زیادی به اصفهان وارد شد. برادر او علیقلی خان سردار اسعد نیز که تا آن هنگام در فرانسه مشغول معالجات چشم خود بود، در پاریس با تعدادی از مشروطه خواهان ارتباط تنگاتنگی داشت و خود نیز از مشروطه‌خواهان بود، پس از سفر به لندن و مشورت با وزارت خارجه انگلستان به اصفهان آمد.
به هر جهت گام نخست مشروطه با خاستگاه ها و تبعات و ضعف های خاص خود، بستری برای جنبش های بعدی باز کرد که ریشه های پارلمانتاریسم و مراجعه به آرای عمومی را در درک ایرانیان نهادینه کرد و اکنون که 35 سال از عمر جمهوری اسلامی ایران می گذرد، 9 مجلس شکل گرفته و همچنان مجلس در راس امور قلمداد می شود.
