دین تا چه اندازه می تواند از الگوهای رسانه ای برای تبلیغ خود بهره ببرد؟ رسانه های دین ستیز تا چه اندازه توانسته اند، رنگ دین را از جوامع بزدایند؟ اگر بخواهیم یکی از تجانس های زیربنایی عصر جدید یعنی رسانه را با مسایل بنیادین اعتقادی جوامع در یک بستر متعامل قرار دهیم، با چند مسیر خاص برای چینش و چالش مفاهیم روبه رو خواهیم بود. اگر نگوییم رسانه قوی ترین و موثرترین عامل در تغییر رفتار است، اما بدون تردید رسانه یکی از عوامل اصلی برجسته سازی اتفاقات است. دکتر داوود فیرحی در مقاله ای در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به تبیین ارتباط دین و رسانه پرداخته و راهبردی با عنوان «مسجد الکترونیک» ارایه کرده است، که در گروه راهبرد خبرگزاری دانا با تلخیص منتشر می شود:
نگاه دینی به پدیده های مختلف از دغدغه های عمومی بشر بوده است. به ویژه نسبت دین و فرهنگ دینی با فنّاوری های جدید، امروزه به یکی از مهم ترین مسایل جوامع بدل شده است. درحوزه رسانه نیز، سال هاست اندیشمندان مرتبط با رسانه، فرهنگ و دین ،با علایق و انگیزه های متفاوت، به مسایل مشتركی رو آورده و به تامل در باب ماهیت رسانه، فرهنگ دینی و همنشینی و تضادهای احتمالی این دو پرداخته اند.نسبت تبلیغ دینی با رسانه جدید یكی از مهم ترین این دغدغه هاست. ملاحظات اجمالی نشان می دهد راهبردهای رسانه ای تبلیغ دینی، و شاید هم دشواری تحلیل ماهیت تبلیغ دینی از یک سوی و ماهیت ژانوسی رسانه مدرن از سوی دیگر، موجب شده است كه در نظام جمهوری اسلامی ایران، به جای «رسانه دینی» ، پدیده پر معنای «دین رسانه ای» پیدا و بسط یافته و البته در حال تولید فرهنگ و الزامات فرهنگی مناسب خود نیز است. در این نوشته برخی از این مسایل برجسته شده و یک پیشنهاد نیز در باب تغییر راهبردی در نسبت بین رسانه و تبلیغ دینی ارایه شده است؛ نظریه و راهبرد «مسجد الكترونیک».
تبلیغ دینی و رسانه جدید
به طور سنتی ، دین و تبلیغ دینی یكی از مهم ترین منابع تولید فرهنگ، بویژه در جوامع اسلامی، بوده است. از جمله ویژگی های سنتی تبلیغ دینی حضور مستقیم و چهره به چهره مبلغان دینی در جوامع شهری و روستایی بود . این نوع تبلیغ دینی البته دو خصیصه اساسی داشت؛نخست، پیوند تبلیغ دینی با عنصر «مكان»/«مسجد»، كه به اقتضای فضای هندسی و جایگاه فرهنگی- قدسی، چونان مكمل پیام شفاهی در تبلیغ دینی عمل می كرد؛ ودوم، پیوند تبلیغ دینی با شخصیت ، اخلاق، رفتار و به طور كلی سیمای عمومی مبلغ. بدین سان تبلیغ دینی پیوند آشكاری با مكان و شخصیت مبلغان داشت. این ویژگی های تبلیغ دینی در كنار فقدان یا ضعف دیگر منابع تولید پیام در جوامع سنتی ، لا جرم دین و نهاد های دینی را به منبع منحصر تولید فرهنگ بدل كرده بود.
دین و فرهنگ
بین پژوهشگران، بویژه در عصر فرا سكولار(Post- Secularism) اجماع وجود دارد كه دین مهمترین، یا به نسبت جوامع، یكی از مهم ترین منابع تولید فرهنگ، حتی در دنیای مدرن است.
نصوص اسلامی نیز ، البته بدین نكته تاكید دارد.
رابطه معنی داری بین سه مقوله دین، رسانه و فرهنگ وجود دارد. به تعبیر بوردیو(P. Bourdieu)،
فرهنگ شكل متمایزی از قدرت است كه همچون سرمایه در اقتصاد عمل می كند. عادت واره (Habitus) تولید می كند. ولی قوانین خاص خود را دارد. عادت واره كه در لاتین به معنای رفتار ، روش، سلوک زندگی یا سبک لباس و آرایش است، مجموعه ای از مواضع برای عمل به شیوه های خاصی است كه كردارهای شناختی یا جسمانی را در فرد ایجاد می كند و برای او راهنمای اندیشه، تصمیم و عمل می شود.
عادت واره ها را پیام های پیام رسانان /مبلغین یك جامعه تولید می كنند و هرگاه مولدین یا پیام رسانان یک میدان فرهنگی متفاوت و یا حتی بعضا متعارض باشند، عادت واره های متعارضی شكل می گیرد و ساختار های منبعث از این عادت واره ها متعارض خواهد بود و درون میدان را چالشی خواهند كرد و نه حتی رقابتی. كنش اجتماعی درون میدان فرهنگی تولید می شود و افراد و گروه ها و مذاهب به اعتبار مهارت در استفاده از رسانه و تولید پیام ، جایگاه نسبی خود را درون میدان فرهنگ بدست می آورند، تقویت می كنند یا حتی از دست می دهند. درست به همین دلیل است كه توجه به ماهیت رسانه های جدید در راستای تبلیغات دینی در مركز تحلیل ها قرار گرفته و دیدگاه های موافق و مخالف شكل یافته است. گفته می شود،با بررسی‌های تاریخی و تاریخچه ظهور رسانهها و كاركردهای مذهبی آنها می‌توان به دو رویكرد اساسی در این رابطه دست یافت.
یک دیدگاه كه با توجه به ماهیت رسانه، نگران غلبه الزامات رسانه مدرن و به اصطلاح، پیدایی«دین رسانه ای» است، نگاه منفی به مساله دارد.معتقد به تباین، تضاد و تقابل بین دین و رسانه است و معتقد است دین یک نهاد سنتی است كه به توزیع معرفت می‌پردازد و باید به آن مثل سایر نهاد‌های سنتی نگریسته شود. اما رسانه مفهومی مدرن است كه دارای كاركردهای كاملا جدید بوده و با دین تباین دارد. از این منظر، رسانه نیز همانند دین، و البته در عرض آن، به توزیع معرفت پرداخته و به رابطه انسان با محیط پیرامون خود شكل می‌بخشد. در این رویكرد رسانه در دنیای جدید رقیب دین است و می‌كوشد جای دین را بگیرد.
دیدگاه دوم كه از ضرورت رسانه دینی و امكان دینی شدن رسانه سخن می گوید، معتقد است نه تنها بین رسانه و دین ارتباط تنگاتنگی برقرار است بلكه رسانهها بنا به تحقیقات بسیار مقوم دینداری در دوره‌های مختلف بوده‌اند به طوری كه پیوند این دو به زمانهای بسیار دور یعنی نخستین روایت‌ها از اسطوره‌ها و دیوار نوشته‌ها و سنگ نبشته‌ها نیز بر می‌گردد. نگارش و قرائت های هنرمندانه متون دینی به عنوان نماد هزاران سال پیوند میان دین و ارتباطات تلقی می‌شود. حضور دین و آثار دینی در هنر ، موسیقی، نسخ خطی و نقاشی به سال‌های بسیار دور در تمدن های دینی و اسلام برمی‌گردد.
به نظر می رسد كه دیدگاه دوم ، نظر موجهی است و در عین حال تقدیر تاریخی ادیان در نسبت با رسانه های جدید نیز می باشد. دین اسلام همیشه از هنر جذب و همزیستی رسانه های جدید برخوردار بوده است. برخی تحقیقات این نوع بررسی ها را در مورد اسلام انجام داده اند و به رابطه و جایگاه اینترنت در نشر عقاید اسلامی پرداخته اند ؛ همچنین این پرسش مطرح شده است كه چگونه می‌توان از اینترنت برای انجام فرائض اسلامی استفاده كرد و سرانجام به بررسی اسلام و سیاست اسلامی در اینترنت پرداخت. به هر حال، امروزه،گونه‌های مختلف اسلام به صورت آنلاین به خوبی ارائه شده‌اند و سایتهای سنی، شیعه و صوفی فراوانی وجود دارد.
گروه های سیاسی گوناگونی نیز در قالب سایتهای متعلق به ایران، افغانستان، پاكستان، كشمیر، مالزی، سنگاپور، سودان، عربستان‌سعودی و ... معرفی شده‌اند. گسترش سایت های اسلامی نوعی «منبر دیجیتال» به وجود آورده است و بنابراین امكان گفت‌وگو در سطح وسیعتر و پرسش از علما را فراهم ساخته است و احتمالا باعث خواهد شد تا اجتماع مسلمانان از سطح آموزش بالاتری برخوردار شوند؛ در همین حال، این امر ممكن است بر اقتدار علمای محلی تاثیر بگذارد.
بدین سان، كاربرد اینترنت را در كنار دیگر رسانه های دیداری و شنیداری مرحله‌ای دیگر در رشد و تكامل تبلیغ اسلامی تلقی می‌كنند كه ممكن است كمک موثری در گسترش آگاهی دینی در جوامع اسلامی داشته باشد. هر چند ممكن است موجب برخی منازعات فرقه ای از نوع جدید نیز بوده باشد كه مناقشه و جنگ اینترنتی بین طرفداران شیعه و سنی در هک سایت های مهم دو فرقه یكی از وجوه این منازعه دیرین در لباس جدید است. این پدیده های ناهنجار نشان می دهد كه رسانه های جدید نیز همانند تبلیغات سنتی قدیم نیاز به مدیریت و درایت دارند و در غیر این صورت ، رسانه های جدید نیز ممكن است چونان سركنگبین صفرا فزایند.
