خبرگزاری دانا بررسی می کند: گفتمان اعتدال و مولفه های آن/ 10
یک استاد دانشگاه معتقد است: بنیاد اعتدال باید بر قانون مداری استوار شود. قانون ما باید از حالت زاجره به حالت جابره تبدیل شود. یعنی از سمت حقوق تبیهی به سمت حقوق ترمیمی حرکت کنیم.
اعتدال تکیه کلامِ این روزهای جامعه ایرانی است، رمزی برای گشودن رازهای سر به مهر دولت جدید. اعتدال مثل هر واژه دیگری، در ادبیات سیاسی و اجتماعی ما، بسیار مبهم است. هیچکس حتی افراطی‌‌ترین‌ها نیز مدعی مشی اعتدال هستند. واقعا اعتدال چیست؟ اعتدالیون چه کسانی هستند؟ مرز میان «اعتدال و افراط» و «اعتدال و محافظه‌کاری» چگونه تبیین می‌شود؟ چرا جامعه ما بیش از اعتدال به افراط و تفریط گراییده است؟ تاریخ فکر اسلامی، چه میانه‌ای با اعتدال دارد؟ کابینه معتدل چگونه کابینه‌ای است و در عرصه سیاست که معمولا عرصه‌ی افراط و تفریط‌ها بوده، چگونه عمل خواهد کرد؟ به نظر می‌رسد در این روزهای جامعه ما، این سوالات بسیار اساسی است و باید تبیین شوند. گروه راهبرد خبرگزاری دانا، بر آن است این مهم را به شور اندیشمندان و کنشگران سیاسی و اجتماعی کشورمان بگذارد تا از این رهگذر به نکته‌ای روشن برسد و بتواند بگوید: اعتدال چیست؟
گروه راهبرد خبرگزاری دانا با دکتر امان الله قرایی مقدم گفت وگویی اختصاصی در زمینه اعتدال و مولفه های آن کرده است. قرایی مقدم معتقد است: . دکتر روحانی اگر بتواند میانه روی و اعتدال را که مد نظر مردم بوده است و مردم بر آن مبنا به او رای دادند، اجرایی کند به نیازهای جامعه پاسخ داده می شود و در این صورت است که تدبیر و امید جواب می دهد.
امان الله قرایی مقدم استاد جامعه شناسی در گفت وگو با خبرگزاری دانا گفت: چون اعتدال یک مفهوم کلی است همه خودشان را معتدل می دانند و به قول مولوی هر کسی از ظن خود شد یار من! برای اینکه معیاری در دست داشته باشیم که فردی معتدل است یا نه؟ باید به هنجارها رجوع کنیم. ما دو نوع نرم و هنجار در دو عرصه اجتماعی و بین الملل داریم. ما با این ابزار اندازه گیری و سنجشی که هنجارها، قوانین و آداب و رسوم و اعتقادات می گویند، می توانیم عیار اعتدال را بسنجیم. این هنجارها در واقع ترازو هستند و این تراوز را خود جامعه تشخیص می دهد. مثلا جامعه دموکراتیک رای مردم است و رای اکثریت تشخیص می دهد که کدام رویه اعتدال است و کدام رویه غیر اعتدال؟ اما در جامعه ای که نمی خواهند رای و نظر دیگری را بپذیرد، اعتدال نیست.
وی با اشاره به مفهوم گفتمان اعتدال بیان کرد: در یک زبان ساده اعتدال گفتمانی است که مردم می گویند و می خواهند. پس اعتدال بسته به تراوزی خرد مردمی قابل اندازه گیری است. هر چیزی وقتی روی این ترازو قرار بگیرد می تواند عیار و تراز خود را نشان بدهد.
کاستن از الیگارشی خواهی ها
این استاد دانشگاه یادآور شد: اعتدال واژه ای است که از صدر تاریخ وجود داشته است و یک مفهوم کلی قلمداد می شود که در زمینه های مختلف اجتماعی کاربرد دارد. البته وقتی سیاسی گفته می شود باید مد نظر داشته باشیم که سیاست از اجتماع جدا نیست و سیاست و اقتصاد و ادبیات جزو علوم اجتماعی و انسانی است. به طور بدیهی اعتدال در برابر افراط و تفریط و به معنای میانه وری است که در اندیشه اسلامی هم به آن اشاره شده است.
قرایی مقدم خاطر نشان کرد: در بعد اجتماعی اعتدال را در ابعاد مساله تندروی های موجود در زمینه های مختلف اجتماعی مثل ازدواج و وضعیت رفاه و اشتغال و مسایل خانوادگی و ... می توان تببین کرد. اما اعتدالی که الان در فضای جامعه ایران مطرح شده است بیشتر جنبه سیاسی به خود گرفته است و در برابر تندوری هایی که بوده است به وجود آمده است.
وی با بیان ویژگی های گروه های ذی نفوذ در ایران افزود: جامعه می تواند با آرامش به پیشرفت برسد و به نظر من اعتدال در این فضا یعنی اینکه الیگارشی خواهی ها را در جامعه کم کنیم. یعنی صاحبان نفوذ و متنفذین الیگارشی محسوب می شوند کسانی که در پشت پرده گروه های فشار را شکل می دهند و در ابعاد سیاسی و اقتصادی فعالیت می کنند و چون ابزارهای خاصی چون اقتصادی و رسانه ای و سیاسی و حتی ابزار سرکوب در اختیار دارند می توانند از اینها در راستای اهداف خودشان بهره ببرند. در اصطلاح عامه به این افراد چماقدار هم گفته می شود که همیشه در صدد تخریب هستند. بنابراین اعتدال را اگر بخواهیم در زمینه اقتصاد پیاده کنیم، باید جلوی این گروه های فشار اقتصادی گرفته شود. اگر اعتدال در جنبه سیاسی مد نظر باشد، در عرصه داخلی و خارجی باید این گفتمان پیاده شود و اگر ما با همه دنیا در بیفتیم برای ما مشکلات زیادی به وجود می آید.
50 بعلاوه یک دموکراسی نیست!
این جامعه شناس در ادامه با تببین مفهوم دموکراسی گفت: در اینجا باید فرق بین دموکراسی واقعی و دموکراسی استبدادی هم مشخص شود. دموکراسی واقعی این نیست که 50 به اضافه 1 بر 50 منهای 1 حکومت کند. دموکراسی نقش بی بدیل و اصلی در جامعه دارد و دقیقا باید اینگونه تعبیر شود که هر کسی وقتی حرفی منطقی و معقولی دارد، گروه دیگری او را تخریب نکند. دموکراسی آن است که در جامعه هر کس مسایل و مشکلات و نقطه نظراتی را که دارد، آزادانه بیان کند و مورد هجمه قرار نگیرد و این اصلا ربطی به تعداد اکثریت و اقلیت ندارد. دموکرات کسی است که حرف مخالف را بشنود.
قرایی مقدم در ادامه با اشاره به نسبت اخلاق و اعتدال اظهار داشت: اخلاق در حوزه معنویات است و باید رابطه ای با مستقیم با اعتدال برقرار کند. چون چیزی که صلاح جامعه است، اعتدال تلقی می شود. صلاح جامعه در این است که افراد به جای «من» به «ما» بنگرند. باید از خودخواهی ها و تملق ها و چاپلوسی ها دور شویم و این مقدور نیست مگر در سایه اخلاق. در تاریخ هم رفتارهای خاصی می بینیم که درس آموز هستند. مثلا مصدق اشراف زاده ای بود که به خاطر صلاح مردم در تبعید و انزوا از دنیا رفت.
وی افزود: در مورد بحث انتقاد باید بگویم که این مفهوم دو جنبه دارد. بحثی که دکارت در نقد خرد علمی کرد. دکارت معتقد است کسی که نقد می کند نباید دچار بت سازی شود و تشریح می کند این بت ها در قلمروهایی مثل بت طایفه ای، بت بازاری، بت نمایشی و بت شخصی قابل بحث است. مثلا در بت بازاری اینگونه بیان می کند که اگر منفعت روز در دست جریانی است، نباید گفت هرچه که آن جریان می گوید، درست است.
ابن خلدون: افراط و تفریط پایه فروپاشی
این استاد دانشگاه با اشاره به نظریه ابن خلدون در مورد فروپاشی جوامع بیان کرد: در مورد بت نمایشی در زمان خود نظر جالبی دارد. ابن خلدون می گوید این بت ها ظاهری خوب و باطنی پر از خبث دارد و این بت ها را گور کافر می خواند. ابن خلدون وقتی به بررسی مرحله پنجم فروپاشی حکومت ها می رسد، بر این باور است که سردمداران حکومت دچار افراط و تفریط می شوند و کسانی دور پادشاه جمع می شوند که ظاهری خوب و باطنی آکنده از خبث دارند. با این بحث در دامنه اعتدال انتقادهایی که صورت می گیرد نباید در دایره این بت های طایفه ای و شخصی و نمایشی و غیره قرار بگیرد. انتقاد در صورتی سازنده است که درست صورت بگیرد. بخش منفی انتقاد این است که بدون افتادن اتفاقی شروع به تخریب کنیم.
گفتمان اعتدال باید منتقد باشد نه تعارف کننده
قرایی مقدم با اشاره به روایت تاریخی کشته شدن امیر کبیر و پیوند آن با روانشناسی اجتماعی ایران بیان کرد: روانشناسی اجتماعی ایران بر اساس تاریخ گذشته و حکومت هایی که بر او بوده و این که جامعه ایران نتوانسته حرف دل خود را بزند، همواره بدبینی داشته است و فقط نقاط ضعف را دیده است. مثلا امیر کبیر را چه کسانی کشتند؟ همین مردم که دنبال نفع پرست بودند. انتقاد دو جنبه دارد که یکی از جنبه ها مثبت است و جنبه دیگری منفی. ما باید نقد خرد علمی کنیم تا دچار بت نشویم و اعتقادات شخصی خود را دخالت بدهیم. از این جهت شکی نیست که گفتمان اعتدال هم باید منتقد جریان ها باشد و اهل تعریف و تعارف نباشد. یکی از اصل های اعتدال و میانه روی مبتنی بر انتقاد سازنده است و این نوع انتقاد ما را به اعتدال می رساند و من اصلا فکر می کنم نیاز جامعه ما به انتقاد است.
وی کار دولت روحانی را دشوار قلمداد کرد و گفت: به نظر من آقای روحانی با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی ایران برای اجرایی کردن شعار اعتدال در عرصه های مختلف با مشکل روبه رو خواهد شد. دکتر روحانی اگر بتواند این میانه روی و اعتدال را که مد نظر مردم بوده است و مردم بر آن مبنا به او رای دادند، اجرایی کند به نیازهای جامعه پاسخ داده می شود و در این صورت است که تدبیر و امید جواب می دهد.
حقوق تنبیهی و حقوق ترمیمی
این جامعه شناس در ادامه با بیان معضل های جامعه ایران بیان کرد: برای ایجاد فضایی آرام در عرصه سیاسی و عملی کردن شعار اعتدال چند موضوع مطرح است. در جامعه فقط نقش ریاست جمهوری نیست. جامعه ما دچار نوعی الیگارشی شده است و گروه های ذی نفوذ زیادی در جامعه ما به وجود آمده است که می توانند اعمال فشار و نفوذ کنند. آقای رییس جمهور می خواهد اعتدال را عملی کند، من معتقدم احمدی نژاد هم می خواست عدالت را اعمال کند. اما آیا اینها می توانند؟ ما مساله داریم!
وی در پایان با بیان این نکته که مشکلات اقتصادی زیادی در کشور موجود است، گفت: اصلا اقتصاد را هم اگر اصل بگیریم باید به افق دیگری هم بنگریم. بنیاد اعتدال باید بر قانون مداری استوار شود. قانون ما باید از حالت زاجره به حالت جابره تبدیل شود. یعنی از سمت حقوق تبیهی به سمت حقوق ترمیمی حرکت کنیم. واقعیت امر این است که حقوق ما تنبیهی است. اما در حالت ترمیمی ما دنبال این هستیم که همه چیز را به حالت اول برگردانیم. اعتدال باید این حقوق را هم ترمیم کند و البته این تنها با دولت آقای روحانی اتفاق نمی افتد و قوه قضاییه و مجلس هم باید رویه ای معتدلانه پیش بگیرند. در نهایت اینکه برای پیاده سازی اعتدال در عرصه اجتماعی دولت، مجلس و قوه قضاییه در تعامل باهم باشند و در یک زنجیره قرار بگیرند. یعنی ما نمی توانیم بگوییم دم از اعتدال بزنیم که چارچوب قانونی آن پی ریزی نشده است. مثلا اگر قانونی در زمینه تخلفات اقتصادی وضع نشود، اعتدال چگونه می تواند با آنها برخورد کند؟ به نظر من قانون یعنی اعتدال. چون قانون را هنجارها می سازند و یک یا چند ارزش روی هم یک هنجار را شکل می دهند. پس اعتدال وقتی به قانون و هنجار احترام می گذارد، یعنی ارزش ها را محترم می داند. به قول منتسکیو سرچشمه قوانین و مقررات همین آداب و رسوم و عقاید هستند.
گفت وگو: سیاوش کوخه یان
