سازمان همکاری شانگهای از سال ۱۳۷۵ به عنوان شانگهای پنج شکل گرفت و در سال ۹۰ بعد از پیوستن ازبکستان رسما تشکیل شد. روسیه، چین، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان از اعضای رسمی آن و ایران، هند، پاکستان، مغولستان و افغانستان از اعضای ناظر هستند. ترکیه نیز شریک گفت و گوها است. در این بین با توجه به برگزاری سیزدهمین اجلاس سران شانگهای طی روزهای ۱۲ و ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۳، با حضور رهبران اعضای اصلی و ناظر، برای بررسی بیشتر دستاوردهای این اجلاس و بررسی نقش کنونی شانگهای در جهان و نسبت آن با ایران موسسه مطالعات ایران و اوراسیا گفتگویی را با جناب آقای دکتر میرقاسم مومنی، کارشناس مسایل اوراسیا داشته است، که در ادامه در گروه راهبرد خبرگزاری دانا از نظر می‌گذرانید.
اگر به برگزاری سیزدهمین اجلاس سران شانگهای طی روزهای ۱۲ و ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۳، با حضور رهبران اعضای اصلی و ناظر توجه کنیم از دیدگاه شما مهمترین دستاوردهای این اجلاس چه بود؟
سیزدهمین اجلاس سران سازمان شانگهای با حضور اعضای اصلی و ناطر این سازمان در بیشکک برگزار شد. در این نشست آقای دکتر روحانی نیز شرکت کردند. در این نشست بیشتر مقامات بر همکاریهای داخلی اعضای سازمان شانگهای و همچنین هماهنگی‌هایی که اعضا می‌توانند در حوزه مسایل منطقه‌ای و بین‌المللی بویژه موضع‌گیری‌های مناسب در مسایل مهم منطقه‌ای و بین‌المللی انجام دهند تاکید شد. در این اجلاس تلاش شد تا رهبران و روسای‌جمهور در اجلاس به نوعی از هماهنگی و اتفاق نظر برسند. در این حال مشکلی که در شانگهای وجود دارد آن است که اعضای شانگهای در بحث‌های منطقه‌ای و بین‌المللی رویکردهای مناسب نداشتنه‌اند اما در این اجلاس تاکید‌هایی بر همکاریهای مشترک و مواضع مشترک در قبال موضوعات گوناگون انجام گرفت و به تصویب همه اعضا رسید.
همچنین مهمترین موضوعی که در این اجلاس به گونه‌ای پررنگ مورد توجه قرار گرفت موضوع بحران سوریه بود که اعضای سازمان بر آن نظر داشتند که دخالت عملی در سوریه غیر قابل قبول بوده و لذا راه‌حل سیاسی و مذاکره را به عنوان مهمترین مساله اعلام کردند. راهکار بعدی مساله کمک در جهت ایجاد صلح در افغانستان بود. اعضا بر این نظر بودند که این مساله باید پیگیری گردد و افغانستان از راه سیاسی و گفت وگو به صلح و ثبات رسد. همچنین اعضا در مورد موضوعهسته‌ای ایران اعلام کردند که مساله هسته‌ای ایران باید از راه‌حل سیاسی حل شود و گفت وگوهایی انجام گیرد و بر طبق مستندات سخن گفته شود نه اینکه از راه تحریم‌ها و تهدیدها رویکردها مورد نظر قرار گیرد. گذشته از این مسایل اقتصادی و بانکی نیز مورد توجه اعضا بود. در این اجلاس همچنین در مورد مسایل مربوط به مذکرات آتی ایران با گروه پنج به علاوه یک مذاکراتی شد و در این خصوص رییس‌جمهور ایران با رییس‌جمهور چین و روسیه ملاقات‌های جداگانه‌ای داشتند و اعلام کردند که مساله باید به نوعی حل گردد که منافع ایران نیز مورد توجه قرار گیرد و غرب نیز از یکه تازی دست بردارد. در مجموع اجلاس شانگهای نتایج خوبی داشت و جدا از ایران کشورهای ناظر دیگری هم در این اجلاس حضور داشتند.
ابعاد اهمیت سازمان شانگهای در مناسبات قدرت و بعد سیاسی و اقتصادی کنونی جهان چیست؟
سازمان همکاری شانگهای به عنوان سازمانی که در سال ۲۰۰۱ تاسیس شده است و عمر زیادی ندارد، در این سال‌ها بیشتر امنیتی و منطقه‌ای بوده است. هدف کشورهای تاسیس کننده این نهاد منطقه‌ای این بود که یک سری ترتیبات امنیتی را در منطقه با توجه به فروپاشی‌شوروی و خلا قدرت در منطقه و یکه‌تازی غرب و امریکا مورد نظر قرار دهند. در این حال باید دانست که هر چند شانگهای بیشتر ترتیبات امنیتی و مبارزه با تروریسم و هرگونه خشونت و ناامنی را در جهت حفظ ثبات و امنیت در آسیای مرکزی و اوراسیامدنظر قراربود اما اکنون شانگهای در حال توسعه است و کشورهای جدید همچون ایران، افغانستان، مغولستان، پاکستان و هندوستان در این سازمان حضور یافته‌اند و کشورهای دیگری مانند سریلانکا، ترکیه وبلاروس در حال توجه به همکاری با شانگهای هستتد. در واقع شانگهای اندک اندک در حال پذیرفتن اعضای جدید و افزایش اعضا و همچنین بالابردن اهمیت خود است. یعنی شانگهای از سازمانی کوچک که شش کشور در آن حضور داشتند در حال رسیدن به سیزده و چهارده کشور است. این امر بیانگر آن است که سازمان در حال موفق شدن است و کم کم در حال پیدا کردن جایگاه خود در منطقه و جهان است. همچینن باید اینموضوع را در نظر گرفت که هر چند سازمان شانگهای هنوز در اول راه بوده و نتوانسته تصمیم‌های مهم بگیرد، اما نقش مهمی دارد. چرا که دو کشور مهم دارای حق وتو، یعنی چین و روسیه، در این سازمان عضو حاضر بوده و در آینده شانگهای می‌تواند نقش به سزای در ترتیبات امنیت منطقه و جهان داشته باشد.
آیا در شرایط جدید شانگهای می‌تواند نوید بخش جبهه‌ای مخالف در مقابل یکجانبه‌گرایی‌های ایالات‌متحده نیز به شمار آید؟
بله. به نظر من اگر شانگهای تقویت شود می‌تواند در مقابل خواسته‌های غیرمشروع غرب و آمریکا در منطقه و جهان موضع‌گیری کند و به ایفای نقش بپردازد. همچنین با توجه به اعضای موثری که در این سازمان عضو هستند و همچنین دو کشوری که حق وتو دارند اگر نظرات سیاسی مشترک که در اجلاس سیزدهم اعلام کردند عملی گردد کشورهای منطقه می‌توانند از راه شانگهای، برسازمان ملل و شورای امنیت تاثیر گذار باشند و اجازه ندهند آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها هرگونه اقدامی نظامی و امنیتی در منطقه انجام دهند.
در شرایط کنونی آیا عضویت کامل و گسترش همکاریهای ایران با شانگهای و روسیه در چارچوب سازمان همکاری شانگهای مد نظر دو قطب اصلی شانگهای یعنی روسیه و چین است؟
در واقع عضویت ایران در سازمان شانگهای می‌تواند این سازمان را تقویت کند. با توجه به موقعیت استراتژیک، ژئوپلیتیک و همچنین نقش ایران در تحولات منطقه‌ای و خاورمیانه‌ای این امر برای روسیه و چین بسیار حائز اهمیت است. این کشورها بسیار دوست دارند که ایران نیز به عضویت این سازمان درآید و این سازمان را تقویت کند. ایران یکی از کشورهای مهمی است که پارامترهای زیادی برای این امر دارد، اما مشکلی که ایران دارد موضوع تقابل ایران و آمریکا و اروپا و فشارهای سیاسی است که از جانب آمریکا و اروپا برای تحریم و فشار بر ضد ایران وارد شده وموجب وضعیت کنونی روابط ایران و شانگهای شده است. به نظر من کشورهای عضو شانگهای بویژه چین و روسیه منتظرند که مساله هسته‌ای ایران و چالش‌های ایران و غرب و آمریکا حل شود تا به عضویت ایران در شانگهای توجه کنند. در واقع روسیه و چین نمی‌خواهند در سال‌های آغاز تاسیس خود عضویت ایران در شانگهای را مورد توجه قرار دهند. چرا که عضویت دایم ایران در شانگهای مسوولیت‌هایی را برای کشورهای عضو شانگهای دارد و این کشورها نمی‌خواهند که در بدو فعالیت جدید خود وارد موضوعات اختلافی بین امریکا و شانگهای شوند. به نظر من ایران دیر یا زود عضو دایم شانگهای خواهد شد اما این امر نیاز به فرصت دارد. در واقع عضویت ایران در شانگهای می‌تواند این سازمان را تقویت کند.
با توجه به دیدارهایی که آقای روحانی با رهبران کشورهای عضو شانگهای داشتند این دیدارها چگونه مورد تحلیل و بررسی شما قرار می‌گیرد؟
دیدارهای آقای دکتر روحانی جدا از چین و روسیه با رهبران افغانستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستاننیز مورد نظر بوده است. این امر نشان دهنده موفقیت‌های دیپلماسی دولت ایران در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای بوده است. حضور آقای روحانی در این اجلاس نقطه عطفی در این اجلاس بود و نظربسیاری را به خود جلب کرد. سران تمام کشورهای عضو منتظر مواضع و نقطه نظرات رییس‌جمهور ایران بودند تا موضع سیاسی جدید ایران را نسبت به مسایل بین‌الملل بویژه سوریه، خاورمیانه، افغانستان و.. را بدانند. این امر نشان دهنده مثبت بودن اجلاس و نقش مهم و بی‌بدیل جمهوری‌اسلامی ایران در این اجلاس است. در واقع این اجلاس به نوعی امتیازی مثبت در دیپلماسی عمومی کشور بود و این امر می‌تواند نقش به سزایی در تحولات منطقه‌ای و تصمیمات سازمان همکاریهای شانگهای داشته باشد.
سازمان همکاریهای شانگهای با تاکید بر لزوم توقف هر چه سریعتر خشونت در سوریه آغاز مذاکرات ملی بر پایه اصول توافقنامه ژنو یک را خواستار شد. نگاه این سازمان به بحران سوربه و تاثیر این نگاه در آینده سوریه چیست؟
نگاه رهبران شانگهای به سوریه مبتنی بر استفاده از روش سیاسی و گفتگو و تصمیم‌گیری در قالب شورای امنیت سازمان‌ملل متحد است. اکنون نیز می‌بینیم که روسیه به عنوان عضو موثر شانگهای طرح مذاکرات صلح و کاهش تنش را ارائه کرده که مورد قبول بسیاری از کشورها ازجمله امریکایی‌ها و سازمان ملل است. این امر موفقیتی برای شانگهای نیز هست. چرا که روسیه عضوی از شانگهای است.
مسوولیت ریاست شورای کاری کشورهای عضو سازمان همکاریهای شانگهای بر عهده تاجیکستان گذاشته شد. با توجه به رابطه خوب ایران با تاجیکستان این امر چه فرصت‌هایی را در اختیار ایران قرار می‌دهد؟
به نظر من اگر در دوران ریاست تاجیکستان در شانگهای فرصتی فراهم شود تا ایران عضویت خود را در این سازمان قطعی کند و از عضو ناظر به عضو موثر و دایم بدل شود به نفع ایران خواهد بود. همچنین در این دوره ایران می‌تواند در سیاست گذاری‌های منطقه‌ای و مواضع مشترک در مورد افغانستان، تروریسم و مبارزه با مواد مخدر و ترتیبات امنیتی و همچنین همکاریهای مشترک با سایر اعضا مفید واقع گردد. در این راستا ریاست تاجیکستان در شانگهای فرصتی برای ایران است که بتواند همکاری خود را با شانگهای توسعه داده و به عضو دائم بدل گردد.
ایران در چه حوزه‌هایی می‌تواند همکاریهای مناسب‌تری با شانگهای داشته باشد؟
در حوزه امنیت منطقه‌ای ایران می‌تواند با حضور در ترتیبات امنیت منطقه‌ای به مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و هر گونه فعالیت‌های غیر قانونی نقش مهمی در منطقه داشته باشد. موضوع همکاریهای فرهنگی در شانگهای به عنوان یک مجموعه کشورهایی با اهداف مشترک مهم است. ایران با توجه به وضعیت استراتژیک و توان خود در منطقه می‌تواند فرصت‌هایی را برای شانگهای ایجاد کند تا در حوزه‌های مختلف فعالیت کنند و نقش ایفا کنند. ایران همچنین می‌تواند در قالب شانگهای سیاست‌ها و برنامه‌های خود را در سطح بین‌المللی مطرح و عملی کند.
