به گزارش گروه ایرانشناسی خبرگزاری دانا(داناخبر)، سوم اردیبهشت هر سال در تقویم ما ایرانیان، روز بزرگداشت بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی است. منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب و مورخ گران‌قدری که در عصر صفویه می‌زیست و در دانش‌های فلسفه، منطق، نجوم و ریاضیات تبحر داشت.
شیخ بهایی را به دلیل طراحی و معماری آثار ماندگار و با بهره مندی از تکنولوژی ویژه، معماری فراتر از عصر خود می دانند. هنر معماری شیخ یادگارهای زیادی دارد كه در تاریخ اصفهان و ایران، بلكه جهان، پرآوازه است.
شکوه معـمارى ايرانى
معـمارى ايرانى را بايد به طور صحـيح از اعـماق تاريخ ايـن سرزمـيـن کهـن مـورد بررسى قـرار داد. معماری ایران، شناسنامه معتبر مردم در این سرزمین از دورترین زمان هاست .
معماری ایران دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است. ویژگی هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسایل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های رفیع، ستون های بلند و بالاخره تزیینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.
در معماری ایرانی، با وجود خصایلی چون تناسب و زیبایی سر درها وگنبد‌ها و ایوان‌ها خصلتی که بیشتر شایسته بررسی است گوهر معماری ایرانی و منطق ریاضی و عرفانی آن است. درونگرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها، پادیاوها، گودال باغچه‌ها، هشتی‌ها و کلاه فرنگی‌ها که شبستان‌ها را گرداگرد خود گرفته است، از دیرباز جزو منطق ایرانی بوده است.
پیش از این که تخت جمشید ساخته شود، صدها ایوان و شبستان با ستون‌های چوبی و سنگی در سراسر جهان متمدن آن روز ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید می‌بینیم که ستونها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته‌اند با این که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران (مثلا مصر) فاصله دو ستون چیزی نظیر قطر آن‌ها بلکه اندکی کمتر است.
از امتیازات معماری ایرانی این است که هرگز از مکان هندسی همگن برای پوشش استفاده نشده و از اصطلاحات و نام قوس‌ها و طاق‌ها و گنبدها در زبان فارسی پیداست که بیشتر به شکل بیضی و تخم مرغ و بات (بیز) توجه داشته‌اند.
معماری در ایران بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد. این معماری نه‌تنها فراتر از مرز جغرافیایی ایران امروزی نمودی بارز دارد بلكه از نظر تنوع، پهنه وسیعی را در بر می‌گیرد.
عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی ۳ هزار ساله برخوردار است. این عناصر از تالار گوردخمه‌ها گرفته تا سقف چهارطاقی‌ها و چهارایوانی‌ها همواره در دوران‌های مختلف حضور داشته و تاثیرگذاری خود را در زندگی امروز نیز حفظ كرده‌اند. در واقع معماری ایرانی دارای استمراری بوده كه هر چند بارها بر اثر كشمكش‌های داخلی و هجوم‌های خارجی دستخوش فترت یا انحراف موقتی شده، با این همه به سبكی دست یافت كه با هیچ سبک دیگری اشتباه نمی‌شود. در ایران معماری آثار تاریخی در عین اینكه دارای مفهوم و هدف دینی و آیینی است، مانند سایر نقاط جهان وابسته به عواملی چون اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، فرهنگ همسایه، دین و آیین و باور و بانی بناست.
نبوغ نور آرایی در مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که به سبب رنگ صورتی به کار رفته در آن به مسجد صورتی هم معروف است. این مسجد در محله گود عربان و در جنوب خیابان لطفعلی خان زند شیراز واقع شده و از نظر رنگ، طرح و نقش در ایران بی نظیر است. این مسجد به دستور میرزا حسن علی، ملقب به نصیرالملک در دوره قاجار ساخته شده است و ساخت آن حدود 12 سال از سال 1293 تا 1305 خورشیدی طول کشیده است.
مسجد دارای صحن وسیعی است که در سمت شمال مسجد قرار گرفته است. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، که سقف آن با کاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است. درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است که در بالای آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن کار شده و زیباتر است٬طاق این شبستان بر روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف شش‌تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت دوازده امام قرار گرفته است و همچنین این شبستان دارای هفت درگاه که آن را به صحن مسجد مرتبط می‌کند، با هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ است. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری های زیبا تزیین شده است. کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است.
میدا نقش جهان
میدان نقش جهان، امروز نیز همچون گذشته مرکز شهر اصفهان است و بیش از هر جای دیگری مورد بازدید ایرانگردان و جهانگردان داخلی و خارجی واقع می شود. اهمیت این میدان هم به خاطر زیبایی و ارزش تاریخی خود میدان است و هم به خاطر آن که چهار سمت آن را بزرگترین شاهکارهای هنر معماری عصر صفوی فرا گرفته است. در جنوب، مسجد باشکوه جامع عباسی؛ در شرق، مسجد زیبای شیخ لطف الله؛ در غرب عمارت افراشته ی عالی قاپو و در شمال سردر قیصریه و بازار بزرگ آن خودنمایی می کند. در واقع این میدان و اطراف آن مرکز ثقل آثار برجسته ی دوره ی صفوی است و در طول تاریخ نقش سیاسی،اقتصادی و اجتماعی مهمی داشته است.
بازار تبریز بزرگترین بازار سر پوشیده دنیا
بازار تبریز از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد، اما طولی نکشید که به همت مردم شهر بازسازی شد.
بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل شده است. پیش‌تر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. طاق‌ها و گنبدهای بلند آن، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفته‌اند، این بازار را نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساخته‌است. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچه‌ها و وجود تعدادی مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص داده‌اند.
باغ نارنجستان قوام
نارنجستان قوام که به باغ قوام مشهور است، بین سال های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ هجری شمسی، مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار و بدستور علی محمد خان(قوام الملک دوم) و پسرش محمد رضا خان(قوام الملک سوم) در شیراز ساخته و تکمیل شده‌است.
این باغ و عمارت از مجموعه ارزشمند دوران قاجار در شیراز است و به علت وفور درختان نارنج به باغ نارنجستان نامیده میشود. احداث این باغ و مجموعههای آن به وسیله علیمحمد خان قوامالملک آغاز و در سال 1300هـ . ق به وسیله فرزندش محمد رضا قوامالملک تکمیل شد.
در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و سردر ورودی با تزیینات آجری و کتیبهای سنگی از مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن کریم است و از چوب ساج با منبتکاری های زیبا ساخته و به هشتی باز میشود و به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‌کند.
این باغ در جبهههای شمالی، جنوبی و شرقی دارای ساختمان است. عمارت اصلی با ایوان دو ستونه در جبهه شمالی، با شیوه معماری دوره زندیه در دو طبقه و یک زیرزمین است.
سردر ورودی در ضلع جنوبی قرار داشته و به یک هشتی باز می شود و از طریق دو راهرو قرینه به حیاط راه پیدا می کند. بنای ضلع جنوبی شامل دو ایوان ستوندار و اتاق هایی است که محل استقرار خدمه بوده‌است. ساختمان ضلع شمال دارای یک طبقه زیرزمین و دو طبقه روی آن بوده که شامل تالار آیینه با ستون های یکپارچه مرمری، تالار شاه نشین و اتاق هایی است که محل تشریفات اداری و پذیرش مهمانان بوده‌است. این عمارت از نظر هنرهایی از قبیل آیینه کاری، شیشه کاری، نقش پردازی، منبت کاری، سنگ تراشی، گچ کاری و مقرنس کاری به کار رفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز است.
حمامی که با شمع روشن می شود
معماری عجیب برخی حمام‌های اصفهان مانند حمام شیخ‌بهایی سال‌ها همچون معمایی پیچیده ذهن کنجکاو جهانیان را به خود مشغول کرده بود چرا که این حمام دو راز شگفت با خود داشت؛ یکی اینکه آب این حمام تنها با یک شمع گرم می‌شده و دیگر اینکه این شمع همواره روشن بوده است.
ساختمان حمام شیخ بهایی مربوط به دوره صفوی - قاجار است و در تاریخ 29 تیر 1377 با شمارهٔ ثبت 2063 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این حمام با استفاده از یک سیستم پیچیده مهندسی به مدت طولانی تنها با یک شمع روشن می شده است.
درباره چگونگی گرم شدن این حمام به کمک شمع شایعات فراوانی وجود دارد، اما تنها نظریه قابل قبول درباره این حمام این است که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به مشعل خزینه حمام هدایت می کرده و این گازها به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می سوخته است. این احتمال وجود دارد که این گازها به طور مستقیم از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع آوری می شده است.در جریان مرمت خانه شیخ بهایی که در نزدیکی گرمابه قرار دارد در کف زمین تنپوشه های سفالی و چاه های مرتبطی پیدا شده که احتمال دارد مربوط به طراحی حمام باشد.همچنین با مطالعات باستان شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می شده است.در واقع شیخ بهایی طبق محاسباتی دقیقی خزینه حمام را به گونه ای طراحی کرده بود که فاضلاب این مکان تبدیل به گاز متان شود.
همچنین بخشی از لجن های ته نشین شده در این مکان برای تولید بیوگاز مورد استفاده قرار می گرفت، بدین شکل که شیخ بهایی با محاسباتی حجم لجن مورد نیاز برای تولید بیوگاز را مشخص کرده بود و گاز تولید شده به وسیله شعله هایی مخزن آب حمام را گرم می کرد. بنابراین آب این حمام با سیستم «دم و گاز» یعنی به کمک گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی (عصارخانه محلی برای تهیه روغن از دانه های روغن بوده است) در مجاورت حمام روشن می شده است.
