پرداخت غیر نقدی یارانه ها چگونه امکان پذیر است؟

گروه راهبرد خبرگزاری دانا- قطار هدفمندی یارانه ها در تاریخ ۲۷ آذر ۱۳۸۹، با پیام تلویزیونی محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهوری وقت، رسما روی ریل اقتصاد ایران افتاد. از صبح روز ۲۸ آذر همان سال، حامل‌های انرژی، آب و نان در سراسر ایران با بهای جدید ارایه شدند. روز بعد دولت ایران با انتشار اطلاعیه ‌ای رسمی اعلام کرد که قیمت بنزین آزاد لیتری ۷۰۰ تومان و قیمت سی‌ان‌جی متر مکعبی ۳۰۰ تومان خواهد بود. قیمت گازوییل آزاد هم در این اطلاعیه لیتری ۳۵۰ تومان اعلام شده‌ بود.

پرداخت های نقدی چگونه شروع شد؟

تا مهر ۱۳۸۹، فرم‌های اطلاعات اقتصادی برای دریافت یارانه نقدی از سوی ۶۸ میلیون و ۴۸۲ هزار و ۷۵۸ نفر در قالب حدود ۲۰ میلیون خانوار تکمیل شد.

40 هزار و 500 تومان رقمی بود که دولت برای هر فرد در نظر گرفته بود که بعدها 5 هزار تومان هم ماهیانه از بابت نان به آن افزوده شد.

تخلف دولت احمدی نژاد

قرار شد دولت از محل درآمد حاصل از برداشته شدن یارانه ها، 20 درصد برای خود، 30 درصد برای بخش تولید و 50 درصد برای خانوارها اختصاص بدهد که بعدها محمدرضا باهنر نايب ریيس دوم مجلس در یک گفت وگوی تلویزیونی با اشاره به اينكه دولت به بنگاه‌های توليدی توجه نكرد، گفته بود: دولت از سهم 20 درصدی خود منصرف شد اين در حالی است كه بايد اين 20 درصد پول را به پيمانكاران و طرف‌های قراردادی‌اش پرداخت می کرد.

وی در همان برنامه، بنگاه‌های توليدی را قلب تپنده كشور و ملت دانسته و عنوان كرده بود: 30 درصد سهم توليد پرداخت نشده و اين رقم در آمار و ارقام مشخص شده است؛ دولت از ابتدا در مسير ديگری حركت كرده است.

اتفاق بد؛ گرانی دلار

اتفاق بد دیگری هم در آن مقطع افتاد: افزایش قیمت دلار و ارز. بعدها گفته شد که دولت احمدی نژاد به صورت عمدی قیمت ارز را بالا برده بود که بتواند یارانه ها به صورت نقدی پرداخت کند!

همه این مسایل و تخلف دولت احمدی نژاد در اجرای هدفمندی یارانه ها باعث شد مجلس مجوز ورود قطار هدفمندی به ایستگاه دوم را به دولت مهرورزی ندهد تا هزینه سوخت حرکت این قطار را دولت بنفش حسن روحانی بپردازد.

شروع مرحله دوم هدفمندی یارانه

دولت یازدهم در آغاز اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه ها خواست که مردم به صورت خودجوش از دریافت یارانه انصراف بدهند که در پایان معلوم شد تنها 2 میلیون و 400 هزار نفر به یارانه «نه» گفته اند. در هر صورت ایران، به عنوان بزرگ‌ترین کشور یارانه‌دهنده در جهان برای مصرف سوخت‌های فسیلی از طریق دولت یازدهم مکلف به پرداخت یارانه نقدی مردم شده است. تزریق نقدینگی از طریق پرداخت یارانه نقدی آثار خطرناکی چون بالا رفتن تورم و بیکاری دارد. برای همین عده ای بر این عقیده اند که پرداخت یارانه به صورت غیر نقدی باشد. پیشنهادهایی ارایه شده است. ارایه کارت انرژی، ارایه اوراق مشارکت و مسایلی از این دست جهت جایگزینی با یارانه نقدی ارایه شده است. جهت بررسی این پیشنهادها به سراغ دو تن از کارشناسان مسایل اقتصادی رفته ایم.

کارشناسان چه می گویند؟

عباس هشی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و حسابدار رسمی، در گفت وگو با خبرگزاری دانا با اشاره به پرداخت نقدی یارانه ها به مردم، می گوید: اینکه پرداخت یارانه نقدی تاثیر نامطلوب بر تورم دارد، مساله ای اثبات شده است. پرداخت نقدی به نحوی که دولت دهم راه اندازی کرد و به همه پول نقد داد، در ذهن مردم تلقینی به وجود آورد که این پول، پول نفتی بود که قول داده بودند به آنها اعطا شود.

کارت انرژی مطلوب است

وی می افزاید: اسم اصلی این برنامه «اصلاح سطح قیمت ها به منظور کاهش هزینه سوبسید رانت» بود که برای حمایت از قشر آسیب پذیر، قرار شد برای مدتی این قشر شناسایی شوند و به آنها یارانه داده شود ولی به مرور یارانه کاهش پیدا کند به شرطی که دولت بتواند به وظیفه اصلی خود، یعنی ایجاد زمینه شغل و کسب و کار برای مردم را فراهم کند و یا به عبارتی قانون سیاست های اصل 44 را به طور جدی انجام بدهد که اسم این را هدفمندی یارانه ها گذاشتند به دلیل اینکه اشتباهات دهه 60 ، 70 و 80 تکرار نشود.

این کارشناس مسایل اقتصادی با اشاره به راه حل های ارایه شده جهت پرداخت غیرنقدی یارانه ها، می گوید: این راه حل هایی که ارایه می شوند و به صورت کارت انرژی و یا به صورتی که به صورت نقدی نباشد و نیازمندان واقعی هزینه ناشی از گرانی قیمت ها را از جیب نپردازد با سیستمی که در حال تهیه آن هستند، بسیار کار خوبی است و دقیقا در راستای چارچوبی است که قانون هدفمندی تعریف کرده. در مجموع کار خوبی است و ما اخیرا هم دیدیم متاسفانه اطرافیان رییس جمهور و تیم اقتصادی دولت همان تیم دولت و نهم است با دامن زدن به فراخوان انصراف اصلا صورت مساله را تغییر دادند.

یارانه حق همه نیست!

هشی معتقد است: به جای اینکه رییس جمهور، دولتمردان و نمایندگان بگویند ما نصارف می دهیم باید می گفتند ما قبلا ثبت نام نکرده بودیم چون پول یارانه حق ما نبوده است و اسامی کسانی که ثبت نام نکرده بودند را اعلام می کردند که از این طریق مردم تشویق می شدند که ثبت نام نکنند. نه اینکه به اسم انصراف، این ترغیب و تشویق نتیجه عکس بدهد که عده ای هم که نمی خواستند ثبت نام کنند از ترس اینکه در آینده با نداشتن کارت یارانه دچار مشکل خواهند شد، ثبت نام کردند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به نحوه تبلیغ دولت جهت انصراف مردم از دریافت یارانه نقدی، اظهار می کند: این تبلیغ برای انصراف اشتباه بود در واقع کمپینی که جوانان، معلمین، ورزشکاران و استادان اقتصادی دانشگاه ها، راه انداختند که ما انصراف می دهیم تا این پول صرف مدرسه سازی شود و یا دو تن از هنرپیشه های سینما طرح انصراف برای کمک به فقرا و فرزندان یتیم را ارایه دادند، کارهای غلطی بود.

پیامدهای منفی تبلیغ برای انصراف

این تحلیلگر مسایل اقتصادی با اشاره به پیامدهای منفی ایجاد کمپین جهت تبلیغ برای انصراف، بیان می کند: اول اینکه با این شیوه تبلیغ این ذهنیت به مردم داده شد که یارانه حق همه و پول نفت است و باید به همه تعلق بگیرد در حالی که چنین برداشتی مطابق قانون نبود. دوم اینکه این نوع تبلیغات هیات دولت را مکلف می کرد که پولی برای هزینه هایی از قبیل مدرسه سازی و امثال آن مصرف کند که این هم خلاف قانون بودجه و محاسبات عمومی است. چون کسی صاحب این پول نیست که به صورت وجوه امانی شرط و شروط داشته باشد.

دولت با ابزار کنترل درآمد مردم راستی آزمایی کند

وی می افزاید: متاسفانه این مساله موجب شد عده ای هم که با دولت خوب نبودند، این مساله را تبلیغ کنند که چگونه می توان به دولت اطمینان کرد که این پول را درست خرج کند؟ با توجه این واقعیت که اکثریت مردم با تجربه ای که از عملکرد دولت ها دارند، به دولت اعتماد نمی کنند. در این میان کار آقای روحانی سخت تر می شود چون باید اعتماد مردم به دولت را جلب کند و برگرداند. عده ای هم این موضوع را تبلیغ کرده اند و به مردم گفتند که شما پول را بگیرید و هر طور که دلتان می خواهد خرج کنید. نتیجه این شد که بیش از 73 میلیون نفر برای دریافت یارانه نقدی ثبت نام کردند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران در ادامه با اشاره به وظیفه دولت در اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه ها، می گوید: دولت در حال حاضر اگر بخواهد مطابق قانون عمل کند، باید با ابزار کنترل درآمد مردم راستی آزمایی کند که از طریق بانک های اطلاعاتی (مانند معاملات انجام شده در املاک، معاملات سهام که بانک اطلاعاتی آنها در بورس است، دریافت و پرداخت پول توسط مردم با کارت های بانکی) قابلیت اجرا شدن دارد. در واقع داشتن دسترسی دولت به بانک اطلاعاتی از اساس پایه های اصلی یک نظام جامع و کامل مالیاتی است که کشور ما از نداشتن این نظام رنج می برد و دلیل اینکه سیاست کلی نظام، یعنی کاهش اتکا به نفت و برگرداندن استفاده از پول مالیات، تحقق پیدا نکرده، همین سیستم ناکارآمد مالیاتی است که ما داریم. این مساله باعث پیدایش اقتصاد زیرزمینی بیش از 60 درصد، بزرگ شدن دولت و عدم حضور مردم در فعالیت های اقتصادی و تصدی گری، شده است.

فقدان بانک اطلاعات اقتصادی

هشی در ادامه با اشاره به نحوه توزیع سبد کالا توسط دولت یازدهم، یادآور می شود: آقای رییس جمهور هنگام عذرخواهی بابت نحوه توزیع توهین آمیز سبد کالا، گفتند من شرمنده ام که به دلیل نداشتن نظام مالیاتی، ما اطلاعات درستی نداریم که بتوانیم تصمیم درستی بگیریم. به نظر من از مهر ماه سال 92 آقای رییس جمهور را در رودبایستی انداختند که وی مجبور شد بگوید ورود به حساب های بانکی مردم، ورود به حریم خصوصی مردم محسوب می شود در حالی که همان موقع پیش نویس قانون مالیات توسط دولت امضا شده و در مجلس مورد بحث بود که ماده 169 آن اعلام می کرد که دولت اجازه دارد بانک اطلاعاتی داشته باشد. بنابراین مشاروه هایی که بعضا بدنه اقتصادی قبلی ارایه می دهند، منجر به چنین اتفاقات نامطلوب می شود.

پرداخت نقدی خلاف قانون مصوب هدفمندی است

وی با بیان نتیجه گیری خود از نحوه پرداخت نقدی یارنه ها، بیان می کند: این مساله باعث می شود که اولا یارانه نقدی ضمن اینکه موجب افزایش تورم می شود، خلاف قانون مصوب هدفمندی یارانه ها است چون یک چاه بی انتهاست که باید مدام ادامه پیدا کند در حالی که قانون می گوید باید محدود انجام شود و کاهش یابد. دوما اینکه دولت از افراد جدید در بدنه اقتصادی مشورت بگیرد و راهکارهایی را پیدا کند که یارانه ها هدفمند پرداخت شوند تا قانون درست اجرا شود، هیچ شبهه و تردیدی نیست و شروع خوب آن همین کارت هوشمند انرژی است که این اولین قدم محسوب می شود و قطعا از فکر و ذهن کسانی بیرون آمده که افکار همسو با آقای روحانی را دارند.

اوراق مشارکت باعث گسترش دلالی می شود

این تحلیلگر مسایل اقتصادی در پایان با اشاره به پیشنهادی مبنی بر ارایه اوراق مشارکت، به جای پرداخت نقدی یارانه، می گوید: با ارایه اوراق مشارکت، شکل پرداخت عوض می شود . یعنی در این صورت دولت از مردم قرض می گیرد که موجب افزایش بدهی دولت می شود که این مساله هم باید تحلیل اقتصادی شود. البته مشکل دیگری هم با این اوراق مشارکت به وجود می آید. بدین صورت که وقتی این اوراق دست مردم باشد تبدیل به ابزار دلالی و معاملاتی می شود. بورس ما بازار اولیه نیست که پول وارد جریان تولید شود. در واقع بورس ما بازار ثانویه است و سهام موجود بین افراد دست به دست می چرخد و باعث رونق تولید نمی شود، ضمن اینکه باعث توسعه دلالی می شود.

****

آلبرت بغزیان، استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه تهران، در گفت وگو با خبرگزاری دانا با اشاره به اشکالات پرداخت یارانه به صورت نقدی، می گوید: اساس یارنه به تولید برمی گردد نه به مصرف کننده. یعنی یارانه در دنیا بیشتر به تولید کننده ها پرداخت می شود که خدماتی ارزانتر در اختیار مردم قرار دهد. یعنی پرداخت به صورت نقدی انجام نمی پذیرد که باعث تورم شود و در حالت کلی پرداخت نقدی یارانه با پرداخت به صورت قبلی هیچ فرقی نداشت.

لزوم شناسایی نیازمندان واقعی

وی معتقد است: اما در مورد مصرف کننده پرداخت یارانه یا باید به صورت قبلی با ارزانتر بودن حامل های انرژی صورت می گرفت یا پرداخت های دیگری از قبیل همین پراخت های نقدی انجام می شد. چون در بحث یارانه ها موضوع هدفمند کردن مطرح است، دولت باید با شناسایی نیازمندان واقعی قیمت یک سری از کالاها را برای آنها ارزان در نظر بگیرد که مثلا دولت در زمینه تغذیه می تواند سبد کالا تعریف کند.

این استاد اقتصاد در ادامه با اشاره به سطح رفاه عمومی و ارتباط آن با پرداخت یارانه های نقدی، اظهار می کند: در زمینه ایجاد رفاه، وقتی پول نقدی به شخصی اعطا می شود، خود شخص می داند که به چیزی نیاز دارد و یک بازار دست دومی پیدا نمی شود که یک سری از کالاهای سبدی در جامعه خرید و فروش شود. قضیه ای که در مورد کوپن ها اتفاق افتاده بود، باز رخ بدهد.

اوراق مشارکت باعث گسترش بازهای دست دوم می شود

بغزیان با اشاره به ارایه پیشنهادی مبنی بر پرداخت اوراق مشارکت به جای پول نقد، یادآور می شود: در این زمینه هم ما تجربه ای مثل تجربه سهام عدالت داشتیم که در این زمینه هم باز نوعی دلالی در جامعه صورت می گیرد و شخص دریافت کننده می تواند اوراق خود را به فروش برساند و باز چون نیاز به پول نقد دارد، اوراق خود را ارزانتر می فروشد که باز اینجا یک بازار دیگری به وجود خواهد آمد.

این تحلیلگر مسایل اقتصادی در ادامه با اشاره به پیشنهاد کارت انرژی به جای پرداخت نقدی یارانه ها، بیان می کند: کارت انرژی یعنی اینکه مبلغی در کارت موجود باشد که طرف فقط صرف مصارف انرژی خود بکند که این گزینه مناسبی است و طرف نمی تواند مبلغ مورد نظر را سریع به پول نقد تبدیل کند مگر اینکه مثل کارت سوخت به فرد دیگری بدهند تا وی استفاده کند. برای همین در مورد کارت انرژی باید تمهیداتی اندیشیده شود تا مثل کارت های سوخت نباشد.

وی در پایان می گوید: پرداخت یارانه نقدی به این گستردگی در دنیا مشاهده نشده است در مقاطع کوتاهی فقط برای اقشار آسیب پذیر بن هایی را می دهند که حتما باید خود دریافت کننده هم آن را خرج کند و چون روی این خرج کردن هم نظارت صورت می گیرد شخص نمی تواند به دیگری واگذار کند و نمونه آن هم بیشتر در کشورهای توسعه یافته است.

***

بی شک پرداخت نقدی یارانه به 73 میلیون نفر، آن هم به صورت ماهیانه و با مبلغ 45500 تومان، باعث تورم می شود. دولت باید بتواند راهکارهای جدیدی ارایه بدهد تا بتواند، یارانه ها را به صورت هدفمند به دست نیازمندان واقعی برساند. کارت انرژی یکی از راهکارهای مناسبی است که کارشناسان اقتصادی هم آن را تایید می کنند. اما به نظر می رسد، پیشتر از آن دولت باید به فکر باز کردن یک گره اساسی از اقتصاد ایران باشد: ایجاد بانک جامع اطلاعات اقتصادی مردم!

گزارش: محمود ابراهیمی سعید