سرنوشت پرداخت غرامت عراق به ایران بابت شروع جنگ چه شد؟

گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - 27 تیرماه، سالروز پذیرش قطعنامه 598 سازمان ملل متحد از سوی جمهوری اسلامی ایران در سال 1367 است که به هشت سال جنگ با عراق خاتمه داد.

قطعنامه 598، که در تاریخ 29 تیر سال 1366 صادر شد، هشتمین قطعنامه‌ای بود که شورای امنیت سازمان ملل از ابتدای تجاوز رژیم بعثی عراق ایران ، صادر کرده بود.

تا قبل از آن همه قطعنامه‌ها سازمان ملل از سوی ایران رد شده بود اما با صدور قطعنامه 598، ایران اعلام کرد که جای بحث و مذاکره در مورد آن وجود دارد بنابراین آن را نه رد کرد و نه قبول؛ هرچند که سرانجام این قطعنامه مورد قبول جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت.

متن قطعنامه
شورای امنیت، با تایید مجدد قطعنامه 582 (صادره 1986) خود، با ابراز نگرانی عمیق از این كه علی رغم درخواست هایش برای آتش بس، منازعه بین ایران و عراق به شدت سابق با تلفات شدید انسانی و تخریب مادی ادامه دارد؛ با ابراز تاسف از آغاز و ادامه منازعه، همچنین با ابراز تاسف از بمباران مراكز صرفا مسكونی غیر نظامی، حملات به كشتیرانی بی طرف یا هواپیماهای كشوری، نقض قوانین بین المللی انسان دوستانه و دیگر قوانین ناظر بر درگیری مسلحانه، به ویژه كاربرد سلاح های شیمیایی برخلاف الزامات پروتكل 1925 ژنو؛ با ابراز نگرانی عمیق نسبت به احتمال تشدید و گسترش بیشتر منازعه، مصمم گردید به تمامی اقدامات نظامی بین ایران و عراق خاتمه بخشد و معتقد گردید كه باید یك راه حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار بین ایران و عراق به دست آید.

با یادآوری مفاد منشور ملل متحد، به ویژه تعهد همه دُوَل عضو به حل اختلافات بین المللی خود از راه های مسالمت آمیز، به نحوی كه صلح و امنیت بین المللی و عدالت به مخاطره نیافتد، با حكم به این كه در منازعه ما بین ایران و عراق زمینه صلح حاصل شده است، با اقدام بر اساس مواد 39 و 40 منشور ملل متحد:

1- خواستار آن است كه به عنوان یك قدم اولیه جهت حل و فصل (مناقشه) از راه مذاكره، ایران و عراق یك آتش بس فوری را رعایت كرده، به تمامی عملیات های نظامی در زمین، دریا و هوا خاتمه داده و تمامی نیروهای خود را بدون درنگ به مرزهای شناخته شده بین المللی بازگردانند.

2- از دبیركل درخواست می كند كه یك تیم ناظر ملل متحد را برای بررسی، تایید و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها اعزام نماید و همچنین از دبیركل درخواست می نماید با مشورت طرفین درگیر، تدابیر لازم را اتخاذ نموده، گزارش آن را به شورای امنیت ارایه نماید.

3- مصرانه می‌خواهد اسرای جنگی آزاد شده و پس از قطع مخاصمات فعال كنونی، بر اساس كنوانسیون سوم ژنو 12 اوت 1949، بدون تأخیر به كشور خود بازگردانده شوند.

4- از ایران و عراق می خواهد با دبیركل در اجرای این قطعنامه و در تلاش های میانجی‌گرانه برای حصول یك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه مورد قبول دو طرف در خصوص تمام موضوعات موجود، منطبق با اصول مندرج در منشور ملل متحد، همكاری نمایند.

5- از تمامی كشورهای دیگر می خواهد كه حداكثر خویشتنداری را مبذول دارند و از هر گونه اقدامی كه می تواند منجر به تشدید و گسترش بیشتر منازعه گردد، احتراز كنند و بدین ترتیب اجرای قطعنامه حاضر را تسهیل نمایند.

6- از دبیركل درخواست می نماید كه بامشورت با ایران و عراق، مساله تفویض اختیار به یك هیات بی طرف برای تحقیق راجع به مسوولیت منازعه را بررسی نموده و در اسرع وقت به شورای امنیت گزارش دهد.

7- ابعاد خسارات وارده در خلال منازعه و نیاز به تلاش های بازسازی با كمك های مناسب بین المللی، پس از خاتمه درگیری تصدیق می گردد و در این خصوص از دبیركل درخواست می كند كه یك هیات كارشناسان را برای مطالعه موضوع بازسازی و گزارش به شورای امنیت تعیین نمایند.

8- همچنین از دبیر كل درخواست می كند كه با مشورت با ایران و عراق و دیگر كشورهای منطقه، راه های افزایش امنیت و ثبات منطقه را مورد مداقه قرار دهد.

9- از دبیركل درخواست می كند كه شورای امنیت را در مورد اجرای این قطعنامه مطلع نماید.
10- مصمم است برای بررسی اقدامات بیشتر جهت رعایت و اجرای این قطعنامه در صورت ضرورت جلسات دیگری مجددا تشكیل دهد.

نکات مهم قطعنامه
1- عنوان قطعنامه 598، نظیر قطعنامه های پیشین «وضعیت مابین ایران و عراق» نیست، بلكه برای اولین بار قطعنامه تحت عنوان «منازعه بین ایران و عراق» صادر شده است.

2- این قطعنامه چه از نظر شكلی و چه از نظر ماهوی توصیه نیست، بلكه تصمیم برخاسته از اعتقاد شورای امنیت است و این موضوع علاوه بر محتوای قطعنامه، در آغاز پاراگراف های 1، 7، 8 و 10، قسمت مقدماتی و پاراگراف 10 اجرایی، صراحت دارد. اگر چه در این مورد تناقضی وجود دارد و آن این كه در بعضی موارد (اشاره به تعهد دولت ها به حل مسالمت آمیز اختلافات خود و بندهای 3، 4، 5 و 6، قسمت اجرایی قطعنامه) حالت قطعنامه توصیه است، اما به هر حال حالت آمریت قطعنامه غالب است.

3- از نظر حجم و تعداد كلمات به كار برده شده، این قطعنامه مفصل ترین قطعنامه صادره است.
 
4- این قعطنامه به اتفاق آرا صادر گردید.
 
5- از نظر فاصله زمانی، قطعنامه 598 با قطعنامه قبلی (588) آن، نه ماه و نیم فاصله دارد. این بدان معنا نیست كه همچون فواصل سایر قطعنامه ها، شورای امنیت جنگ عراق با ایران را به حال خود رها كرده باشد، بلكه در تمام این مدت شورا به مشورت های فشرده خود برای تنظیم قطعنامه جامعی كه فصل مشترك نظریات شورا، عراق و ایران باشد، مشغول بود.

6- وضعیت جبهه های جنگ چنان كه ذكر شد، به صورتی بود كه نگرانی شورا را باعث گردیده بود. به عبارت دیگر، اگر چه قطعنامه 598 حاصل مدت ها مذاكره و مشورت بود، ولی مقطع زمانی صدور آن جالب است. هم احتمال تشدید و هم احتمال گسترش جنگ موجب نگرانی شورا شده بود. مقصود از تشدید جنگ، نزدیك شدن قوای ایران به بصره و عملیات پی در پی در داخل خاك عراق بود و مراد از گسترش جنگ، نزدیك شدن قوای ایران به مرزهای عراق و كویت، همچنین درگیری در خلیج فارس گسترش یافته بود.

موضع عراق در قبال قطعنامه 598
در 22 ژوئیه 1987، اجلاس مشترك شورای فرماندهی انقلاب و رهبری حزب بعث به ریاست صدام، برای بررسی قطعنامه 598 تشكیل و در دهمین جلسه قطعنامه مورد پذیرش و استقبال قرار گرفت و آمادگی عراق برای همكاری با دبیركل و شورای امنیت در جهت اجرای آن اعلام گردید.

پذیرش كامل قطعنامه از طرف ایران
در تاریخ 17 ژوئیه 1988 (26/4/1367) سفیر و جانشین نماینده دائمی ایران در سازمان ملل متحد، نامه آیت الله خامنه ای رییس جمهوری وقت ایران را خطاب به خاویر پرز دکوئیار دبیركل سازمان وقت ملل متحد، به وی تسلیم و درخواست كرد كه به عنوان سند شورای امنیت منتشر گردد.

برقراری آتش بس
پس از پذیرش رسمی قطعنامه ی 598، از طرف ایران و انجام مذاكرات با دبیركل سازمان ملل متحد، آتش بس میان طرفین از تاریخ 29 مرداد 1367، (20 اوت 1988) برقرار شد.

شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ 18 مرداد 1367 قطعنامه 619 را تصویب كرد كه به موجب آن، گروه ناظران نظامی ایران و عراق و سازمان ملل متحد (یونیماك) تشكیل و عازم مرزهای ایران و عراق شد.

نیروهای یونیماك حدود 400 نفر بودند كه از 25 ملیت مختلف تشكیل شده بود و در دو كشور مستقر شدند. وظایف نیروهای یونیماك عبارت بود از:

1- تایید، تحكیم و نظارت بر آتش بس
2- نظارت بر عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی
3- كمك به طرفین برای حل مسایل محلی كه احتمالا در مورد تعیین دقیق خطوط مرزی و عقب نشینی به مرزهای بین المللی و یا تیراندازی اتفاقی پدید آید.
4- كمك به طرفین برای ایجاد یك منطقه حایل در طول مرزهای دو كشور

کمیته حقیقت‌یاب
بعد از تصویب قطعنامه ۵۹۸، در جهت اجرای بند 6 قطعنامه، یک هیات بلژیکی انتخاب و مسوول شد که متجاوز جنگ را شناسایی و به دبیرکل سازمان ملل متحد معرفی نماید. ایران اصرار داشت زمان شروع به کار این هیات قبل از پذیرش قطعنامه از جانب ایران باشد که در نهایت اینگونه عمل نشد.

این هیات در نهایت در ۱۸ آذر ۱۳۷۰ مصادف با ۹ دسامبر۱۹۹۱ میلادی، طی گزارشی به دبیرکل وقت سازمان ملل متحد «عراق» را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد.

دبیر کل وقت سازمان ملل متحد نیز این گزارش را طی یک جلسه رسمی به شورای امنیت تقدیم کرد.

آغاز مذاكرات صلح
نخستین دور مذاكرات صلح بین ایران و عراق با نظارت سازمان ملل متحد، در سوم شهریور 1367، به طور رسمی در ژنو آغاز شد. در این مذاكرات دولت عراق 2 پیش شرط را مطرح كرد:

1- لایروبی اروند رود
2- آزادی كشتیرانی در خلیج فارس

ایران اعلام نمود كه نه پیش شرطی دارد و نه پیش شرطی را از طرف مقابل می پذیرد. عراق با در اختیار داشتن بخشی از خاك ایران، تصور می كرد كه می تواند برای گرفتن امتیاز، ایران را تحت فشار قرار دهد. از طرف دیگر، طرح آزادی كشتیرانی در خلیج فارس، مطابق با درخواست دولت های غربی بود و به همین جهت از عراق حمایت می كردند.

به علت پافشاری عراق در مورد درخواست هایش و عدم پذیرش آن از طرف ایران، پیشرفتی در مذاكرات صورت نگرفت. از این رو برای شكست بن بست مذاكرات، دبیركل سازمان ملل متحد در 9 مهر 1367، طرحی مشتمل بر 4 ماده به شرح زیر به ایران و عراق پیشنهاد كرد:

1- آزادی كشتیرانی در خلیج فارس
2- دادن اولویت به حل و فصل مساله اروند رود
3- توافق در مورد مراحل مبادله اسرای جنگی
4- عقب نشینی نیروهای دو كشور به مرزهای بین المللی

دبیركل سازمان ملل، در این طرح خواست های عراق را مورد توجه قرار داده بود، اما این طرح نیز با شكست مواجه شد. به دنبال آن، دبیركل، «یان الیاسون» نماینده ویژه خود را مامور پیگیری اجرای قطعنامه 598 نمود.

وی در سال های 1367 و 1368، دوبار به تهران و بغداد سفر كرد، اما نتوانست موافقت ایران و عراق را برای آغاز مذاكرات صلح و اجرای قطعنامه 598 به دست آورد.

ایران در سال 1368، برای شكستن بن بست مذاكرات، پیشنهاد عقب نشینی همزمان نیروها و مبادله اسرا را مطرح كرد اما عراق بار دیگر پیشنهاد عقب نشینی نیروها را به مرزهای بین المللی موكول به حل مساله اروندرود كرد و اعلام کرد تا زمانی كه ایران حق حاكمیت عراق بر اروند را نپذیرد، عقب نشینی انجام نخواهد شد. 

آغاز تخلیه خاک ایران از سوی عراق
پذیرش مجدد عهدنامه 1975 الجزایر 12 روز بعد از اشغال كویت، یعنی در 24 مرداد 1369 (14 اوت 1990) بن بست موجود را شکست. رادیو بغداد نامه رییس جمهوری عراق مبتنی بر پذیرفتن عهدنامه 1975 را قرائت كرد.

به دنبال اقدام یاد شده، عقب نشینی نیروهای عراقی از خاك ایران در مدت 5 روز به مرزهای بین المللی انجام شد.

در این زمان عراق 2363 كیلومتر مربع از اراضی ایران را در اشغال خود داشت. شهرهای مهران، قصر شیرین، خسروی، نفت شهر، سومار، مناطق باویسی، موسیان، كوشك، شلمچه، ارتفاعات كله قندی، كنجان چم، ارتفاعات قلاویزان، طلاییه، فكه و شرهانی از جمله شهرها و مناطق تحت اشغال نیروهای عراقی بود.

ادامه اشغال برخی نقاط خاک ایران
با این حال عراقی ها برخی از مناطق را هم چنان در اشغال خود نگاه داشتند. وسعت این مناطق حدود 600 كیلومتر مربع بود و عراق مدعی بود كه به موجب معاهده 1975، ایران باید مناطق میمك، زین القدس و سیف سعد را به عراق واگذار كند و شاه سابق از واگذاری این مناطق به عراق خودداری كرده بود.

یكی از بهانه های عراق برای لغو عهدنامه 1975 و تجاوز به ایران در سپتامبر 1980، همین مساله بود. این مناطق در ابتدای جنگ به اشغال نیروهای عراقی درآمد. وسعت این مناطق به گفته عراق حدود 300 كیلومتر مربع است. در حالی كه دو برابر این رقم می باشد.

به دنبال اعلام عقب نشینی عراق، هیاتی تحت عنوان «هیات نظارت بر عقب نشینی، پاكسازی میادین مین، تعیین محل و نصب میله های مرزی جدید» براساس عهدنامه 1975 بود.

به موجب عهدنامه مذكور 750 میله مرزی در طول 1250 كیلومتر مرزهای دو كشور نصب شده بود اما در طول جنگ حدود 450 میله مرزی جا به جا و یا تخریب شد و فقط 250 میله مرزی سالم برجا ماند.

مختصات این میله ها در ضمیمه پروتكل مربوط به علامت گذاری مجدد مرز زمینی بین ایران و عراق 1975، آورده شده است. به همین جهت بر اساس اسناد مذكور و نقشه های موجود، محل نصب این میله ها مشخص می باشد.

غرامت جنگ
بر اساس بند ۷ قطعنامه ۵۹۸ قرار شد پس از آنکه کمیته‌ای در سازمان ملل متحد تشکیل شده و کشور متجاوز اعلام شد، میزان خسارات تعیین شود و در راستای آن صندوق بین‌المللی پول ویژه‌ای برای کمک به خسارت دیدگان جنگ ایران و عراق ایجاد گردد که تاکنون این صندوق ایجاد نشده‌است.

باگذشت 26 سال از پایان جنگ، هنوز تکلیف غرامت های ایران مشخص نیست؛ این در حالی است که کویت موفق به دریافت غرامت از عراق به علت تجاوز به این کشور در سال 1990 شده است.

برخی کارشناسان، علت این امر را مخالفت های آمریکا می دانند و برخی دیگر نیز مانند کمال خرازی، وزیر امور خارجه اسبق ایران، معتقدند اساسا امکان دریافت غرامت بر مبنای قرارداد 598 وجود ندارد و نیاز به صدور قطعنامه ای دیگر است که این امر نیز به نظر نشدنی می آید.