نگاهی به تاریخچه و ساختار آژانس بین المللی انرژی اتمی

گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - چند ماه پس از اتمام جنگ جهانی دوم مباحث بر سر سلاحهای اتمی در سطح بین المللی آغاز گردید. ملاقات سران کشورهای آمریکا، بریتانیا و شوروی در دسامبر همان سال منتج به طرح قطعنامه‌ای شد که پیشنهاد کرد کمیسیونی در سازمان ملل متحد تشکیل شود تا درباره کلیه جوانب امر مطالعه کند و توصیه‌هایی به عمل آورد.

کمسیون انرژی اتمی

یک ماه بعد در 24 ژانویه  1946 مجمع عمومی «کمیسیون انرژی اتمی» را به وجود آورد و آن را موظف ساخت برای تضمین استفاده صرفا مسالمت‌آمیز از نیروی اتمی، نابودی سلاح‌‌‌های اتمی و ایجاد نظام حراستی از جمله بازرسی، پیشگیری و غیره پیشنهادهایی تسلیم شورای امنیت کند.

این کمیسیون متشکل از اعضای شورای امنیت و کانادا بود. این اولین حرکت بین المللی، در جهت سامان‌دادن به انرژی اتمی و سلاح‌‌‌های هسته‌ای به شمار می آید و همانطور که مشخص است وظیفه بررسی هر دو مساله صلح آمیز و غیرصلح آمیز بودن انرژی اتمی را بر دوش داشته است.

رقابت آمریکا و شوروی

امریکا هنگام آغاز جلسات کمیسیون انرژی اتمی در تاریخ 14 ژوئن 1946 پیشنهاد کرد یک سازمان بین المللی توسعه اتمی با تفویض اختیارات وسیع برای کنترل و مدیریت بر همه فعالیت‌‌‌های هسته‌ای جهت تامین امنیت بین المللی تاسیس شود.

این طرح که به طرح «باروخ» معروف گردید مورد اتفاق آرای اعضای دایمی شورای امنیت قرار نگرفت. متقابلا شوروی نیز طرح «گرومیکو» را ارایه داد که سرانجامی مشابه با طرح باروخ پیدا کرد.

بالاخره نیز کمیسیون انرژی اتمی و کمیسیون تسلیحات معمولی که در 13 فوریه 1947 به وجود آمده بودند هر دو در اوایل سال 1952 منحل گردیدند.

اتم برای صلح

یک سال بعد در 9 دسامبر 1953 دوایت آیزنهاور، رییس جمهوری وقت آمریکا، طرحی تحت عنوان «اتم برای صلح» را به مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای ایجاد یک سازمان برای توسعه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و کسب اطمینان از عدم به کارگیری انرژی هسته‌ای در مصارف نظامی ارایه داد.

طرح آیزنهاور منجر به ایجاد آژانس بین المللی انرژی اتمی و شکل گیری همکاری بین‌المللی برای استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی شد.

انگیزه واقعی آمریکا از تاسیس آژانس

به نظر می رسد هدف اساسی از طرح آمریکا کنترل و شفاف سازی پیشرفت کشورهای دیگر در زمینه علوم و فنون هسته‌ای به منظور جلوگیری از انحراف آنها به سمت تسلیحات هسته‌ای بود.

فرایند تاسیس آژانس

خطوط اصلی پیشنهاد مزبور توسط مجمع عمومی در 4 دسامبر 1954 مورد تایید قرار گرفت و در نهایت در 1956، پیش نویس اساس نامه آژانس در یک کنفرانس بین‌المللی که در سازمان ملل متحد، برگزار شد، مورد تصویب 80 دولت واقع شد و بدین وسیله، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در 29 ژوئن رسما پا به عرصه وجود گذاشت و در چهاردهم نوامبر همان سال، مجمع عمومی موافقت نامه‌ای در مورد نحوه روابط و همکاری آژانس با سازمان ملل متحد به امضا رساند.

اهداف آژانس

هدف آژانس بر دو محور کلی بنیان نهاده شده است: استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و ترویج و توسعه آن در راه صلح، بهداشت، ترقی و رفاه در سراسر جهان و دیگری اطمینان از این موضوع که کمک‌ها و اطلاعات ارایه شده از سوی آژانس در زمینه انرژی اتمی، صرف مقاصد و اهداف نظامی نخواهد شد.

ساختار و تشکیلات

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که مقر آن در وین است دارای سه رکن زیر می‌باشد:

1ـ کنفرانس عمومی

کنفرانس عمومی بالاترین رکن آژانس است که سالی یک بار در مقر آژانس تشکیل جلسه می‌دهد. بنا به تقاضای شورای حکام یا اکثریت اعضا، اجلاس‌های ویژه نیز برگزار می‌کند.

کنفرانس متشکل از نمایندگان کلیه دول عضو است، و هر عضو در کنفرانس دارای یک رای بوده و تصمیمات با اکثریت آرا اتخاذ می‌شود، اما در مورد تصمیمات مالی، تغییرات و اصلاح اساس نامه و ترک عضویت، آرای دو سوم دول متعاهد ضروری است.

طبق اساس نامه، کنفرانس عمومی دارای اختیارات وسیعی در زمینه خط مشی و امور مالی و اداری آژانس است. انتخاب اعضای شورای حکام، و بررسی گزارش سالانه این شورا از وظایف کنفرانس عمومی است.

کنفرانس بودجه پیشنهاد شده شورای حکام و دبیرکل را مورد تصویب قرار می‌دهد. تصمیم گیری درباره هر گونه تغییر یا اصلاح اساس نامه و پذیرش عضو جدید بر عهده کنفرانس است. مسوولیت انتخاب دبیر کل آژانس که به مدت 4 سال است و نیز تایید و تصویب گزارش‌های نحوه فعالیت آژانس به سازمان ملل متحد نیز از دیگر وظایف کنفرانس عمومی است.

2- شورای حکام

اعضای شورای حکام از دو گروه انتصابی و انتخابی تشکیل شده که مجموعا 35 نفر می‌باشند.

اعضای انتخابی

کنفرانس عمومی 22 عضو را از میان دول عضو برای خدمت دو ساله در هیات حکام انتخاب می‌کند.

اعضای انتخابی از مناطق زیر هستند. 5 عضو از آمریکای لاتین، 4 عضو از اروپای غربی، 3 عضو از اروپای شرقی، 4 عضو از آفریقا، 2 عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا، 1 عضو از آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و 1 عضو از خاور دور، به علاوه، 1 عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی انتخاب می‌شوند.

شورای حکام در سال چندین بار تشکیل جلسه داده، امور محوله را زیر نظر کنفرانس عمومی انجام می‌دهد. هر یک از کشورهای عضو در شورای حکام دارای یک رای اند.

به جز موارد مالی که به دو سوم آرای اعضا نیاز دارد، کلیه تصمیمات با اکثریت نسبی اتخاذ می‌شود.

شورای حکام برای انجام وظایف خود می‌تواند بر حسب ضرورت مبادرت به تشکیل کمیته‌‌‌هایی کند.

اعضای انتصابی

طبق مفاد اساس نامه، شورای حکام در پایان انقضای دوره خود  10 عضو از میان اعضایی که در تکنولوژی اتمی من جمله تولید مواد خام از سایرین مجرب تر هستند را انتخاب می‌کند.

به علاوه 3 عضو دیگر از مناطق مختلف جهان که آنها نیز باید در تکنولوژی انرژی اتمی و من جمله تولید مواد خام مجرب‌تر باشند به شرط آنکه منطقه مزبور نماینده‌ای در میان 10 عضو قبلی نداشته باشد. به اعضای انتصابی اضافه می شود.

3- دبیرخانه

دبیرخانه آژانس بین‌المللی از تعدادی کارمند و یک دبیر کل که در رأس آن قرار دارد، تشکیل شده است.

دبیر کل بنا به پیشنهاد شورای حکام و با تایید کنفرانس عمومی برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شود.

دبیر کل، عالی ترین مامور اداری آژانس می‌باشد. وی مسوولیت اداره امور جاری آژانس را زیر نظر شورای حکام بر عهده دارد و وظایفش را طبق مقرراتی که این هیات تعیین می‌کند، انجام می‌دهد.

فعالیت‌های آژانس

با توجه به هدف‌ها، آژانس باید فعالیت‌های خود را بر اساس اصولی که به صلح و امنیت جهانی کمک می‌کند، استوار سازد، بدین منظور، و برای اطمینان از کاربرد مواد اتمی در مصارف صلح آمیز نظام‌های کنترل ایجاد کرده است و علاوه بر ارایه گزارش به مجمع عمومی، در صورت لزوم، شورای امنیت را به عنوان رکنی که مسوولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد، در جریان اقدامات و نحوه فعالیت خود قرار می‌دهد.

آژانس به عنوان یک واسطه در تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تسهیلات، ترویج تبادل اطلاعات علمی و فنی و تشویق مبادله و آموزش دانشمندان و کارشناسان بین کشورهای عضو عمل می‌کند.

در ضمن، با اتخاذ تدابیر مناسب و ایجاد ساز و کارهای مراقبتی در جهت مقابله با سواستفاده از کمک‌های ارابه شده از سوی آژانس برای هدف‌های نظامی می‌کوشد.

به ادعای آژانس، از مهم ترین اقدامات آن، برنامه کمک‌های فنی برای ارتقای انتقال مهارت‌ها و تکنولوژی و فراهم آوردن آموزش برای کشورهای عضو است که در این باره سعی می‌نماید کشورهای جهان سوم را بیشتر مد نظر قرار دهد.

همچنین به آژانس این مسوولیت احاله شده است که تمهیدات حفاظتی مربوط به پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی را به مورد اجرا گذارد؛ این فعالیت‌های حفاظتی یکی از مهم ترین جنبه‌های نقش و وظایف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تشکیل می‌دهد.

هدف از این حفاظت‌‌‌ها، مساعدت به دولت‌ها در رعایت تعهدات بین‌المللی در ممانعت از افزایش بیشتر سلاح‌های هسته‌ای است.

تبعیض در نظارت

در حال حاضر، تعداد زیادی از موسسات هسته‌ای و ارگان‌های دیگر، تحت مراقبت آژانس قرار دارند.
این مراقبت، تقریبا شامل 95 درصد امکانات و مواد هسته‌ای جهان است و امکانات پنج دولتی که دارای سلاح هسته‌ای اند، از این مراقبت استثنا شده است.

ایران و آژانس

ایران در سال ۱۹۵۸ به عضویت آژانس درآمد و در سال ۱۹۶۸، پیمان عدم تکثیر سلاح‌های هسته‌ای (N.P.T) را امضا کرد و در سال ۱۹۷۰ آن را در مجلس شورای ملی  وقت به تصویب رسانید.

تا پیش از انقلاب اسلامی، دولت ایران نمایندگی دایمی نداشت. اما پس از انقلاب با تصویب هیات وزیران ایران نیز دارای نمایندگی دایمی شد. دفتر نمایندگی دایمی کشورمان درآژانس در سفارت ایران در وین مستقر است.

ایران از جمله کشورهایی است که در بین دولت‌های جهان سوم حق عضویت زیادی را به آژانس می‌پردازد. در حال حاضر میزان حق عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران 6 درصد بودجه آژانس را تشکیل می‌دهد.

در حال حاضر، تعداد اعضای آژانس بالغ بر 151 کشور بوده و مقر آن در شهر وین (اتریش) است.