بر مردم و دولت ایران لازم است که بی قید و شرط به مقابله با تحرکات مهاجمان تکفیری در قلمرویی که به لحاظ تاریخی بخشی از ایران بوده است، برخیزند.
گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - کاظم موسوی بجنوردی*: دیرینگی نام ایران، گذشته از مفهوم و مصداق جغرافیایی، بنا بر اسناد و منابع تاریخی و تحقیقات قوم شناسان و باستان شناسان و مورخان، معانی دیگری هم متبادر می کند: این سرزمین نام خود را از مردم ساکن در آن یعنی ایرانیان/ آریاییان گرفته است که پهنه ای سخت فراخ، از شبه قاره هند و پامیر تا دره های دجله و فرات و از آن سوی از دریای کاسپین تا دریای پارس را زیر نگین داشته اند.
تیره های ایرانی باوجود افت وخیزهای متناوب و غالبا خطیر و گاه رقابت های درونی، همواره در بطن خود قومی واحد به شمار می رفته اند.
ایران از روزگار کهن به سبب وجود دولت های بزرگ و مقتدر که همه تیره های ایرانی را مخصوصا در سیاست ها و روابط خارجی رهبری می کردند، واحدی سیاسی به شمار می رفت؛ رشته اصلی پیوند این تیره ها، جز اشتراک نژادی و منافع مشترک سیاسی و اقتصادی، که بسا اقوام غیرایرانی را هم دربر می گرفت، فرهنگ ایرانی است که با همه تنوع، در اصول و ریشه ها، طی قرن ها حرکت و زندگی، از یک آبشخور سیراب شده است.
ارکان مفهوم جهان ایرانی که بسی فراختر از ایران سیاسی، در مقتدرترین ایام آن بوده است، همین هاست و یکی از مهم ترین کارکردهای آن، بنا بر شواهد متعدد تاریخی، جذب و حل اقوام مهاجم بیگانه، از سلوکیان گرفته تا عرب ها و ترکان و مغولان در خود و تبدیل آنها به حامیان و حاملان فرهنگ و ادب و هنر ایران است و دیگر، ایجاد و تثبیت وحدتی میان تیره های ایرانی است که هریک را در برابر هجوم بیگانه ملزم به حمایت از دیگری کرده است.
تبیین مفهوم جهان ایرانی و نسبت آن با ایران سیاسی، از یک سو، ضرورت توجه بیش از پیش ایرانیان و مخصوصا دولتمردان ایران را به مرزهای فرهنگی، به عنوان نوعی سپر دفاعی معنوی توجیه خواهد کرد و از سوی دیگر می تواند افق های نو در سیاست خارجی ایران بگشاید. ا
جمالا جهان ایرانی، بر سراسر قلمرویی اطلاق می شود که در همه یا مهم ترین وجوه فرهنگی، از زبان، ادب، هنر، فلسفه، دین و جهان بینی گرفته تا رسوم زندگی، قطع نظر از هجوم لجام گسیخته فرهنگ امروز غرب به دنیای شرق، مشترکات اساسی دارند و این اعم است از آنکه همه ساکنان این قلمرو را تیره های ایرانی یا غیرایرانی تشکیل دهند، یا روزگاری در قلمرو سیاسی ایران هم بوده یا نبوده باشند.
به عبارت دیگر جهان ایرانی مفهوما و مصداقا اعم است از ایران تاریخی. ارایه چند نمونه و توضیحی در این باب لازم می نماید.
به لحاظ تاریخی، تقریبا سراسر قفقاز در شمال غربی، بخش بزرگی از بین النهرین یعنی عراق (احتمالا ضبط دیگری از ایران) و سوریه در غرب، دره سند و سراسر افغانستان و ماوراءالنهر تا حدود مرزهای چین در شرق، بسیاری از جزایر و کرانه های جنوبی دریای پارس در جنوب، جزو قلمرو اصلی ایران بوده است. در برهه هایی همچون عصر سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان بزرگ، قلمرو سیاسی ایران، آسیای صغیر یا آناتولی تا سوریه را هم دربر می گرفته است.
قسمتی از این قلمرو به دنبال تحولات سیاسی اواخر ایام ایلخانان و تیموریان ایران و دوران حکومت ترکمانان و قسمتی دیگر در اواخر ایام صفویان و زندیان و حکومت قاجاریان، مخصوصا بر اثر عهدنامه های گلستان و ترکمانچای و سیاست های انگلستان برای حفظ شبه قاره هند و مستعمرات شرق کانال سوئز، از پیکره اصلی ایران جدا شده است. این سرزمین ها را که تاریخ دراز غالب آنها تا حدود 200سال پیش، منحصرا در قالب تاریخ ایران قابل مطالعه است، باید اصلا و مستقیما جزو جهان ایرانی به شمار آورد.
دسته ای دیگر از سرزمین های جهان ایرانی مستقیما جزو قلمرو سیاسی ایران عصر اسلامی نبوده اند، اما یا با ایرانیان از یک ریشه اند و قسمتی مهم از فرهنگ و ادب و زبان آنها ایرانی بوده است و بنیانگذاران بعضی قدرتمندترین حکومت های آنها هم از ایران به آنجا رفته اند یا خود اصلا ایرانی بوده اند و البته بیش از پیش فرهنگ و تمدن ایرانی را به آن سرزمین ها برده اند. شبه قاره هند از غزنویان تا سقوط امپراتوری تیموریان و در درجات بعد، آسیای صغیر، سوریه و مصر از عصر اخشیدیان ایرانی تا ایوبیان ایرانی و سپس دوره ممالیک که بخش اعظم سازمان اداری و نظامی آنها ایرانی بوده است، چنین وضعی دارند. مطالعه ادوار مهم تاریخ این دسته از سرزمین ها هم بدون اطلاع و بلکه تسلط بر تاریخ ایران در ادوار مقارن، ناقص و نامعتبر خواهد بود. بنابراین جهان ایرانی، لااقل و در مفهوم تنگ آن قلمرویی برابر با فلات ایران را دربر می گیرد که حدود دوبرابر کشور فعلی ایران است. اقوام ساکن در این پهنه و قسمتی بیرون از آن، همچون کردها، بلوچ ها و قسمتی از مردم قفقاز ایرانی اند و زبان های آنها جزو زبان های ایرانی به شمار می رود.
همین جا باید متذکر شد اطلاق زبان آذری بر زبان ترکی رایج در ایران و قسمتی از قفقاز، اطلاقی نادرست است و زبان آذری، از زبان های کهن ایرانی در آن سرزمین ها بوده که تا چندسده پیش هنوز رواج داشته است و امروز هم در بعضی نقاط آذربایجان بازمانده های آن وجود دارد و زبان شناسان درباره آن تحقیقات وسیع کرده اند.
حکومت عثمانی تا اندازه ای، روسیه تزاری و جانشین آن، اتحاد جمهوریه ای دروغین شوروی سابق و سپس دولت بریتانیا بیشترین سهم را در تجزیه سرزمینی و قومی ایران داشته اند. پس از استیلای عثمانیان بر عراق و بغداد، تسلط تزارها بر قسمتی از خراسان بزرگ و سرزمین های غربی ایران و سپس جمهوری های بی اساس و جابه جایی های قومی و جغرافیایی که دولتمردان شوروی برای مخدوش کردن سابقه تاریخی و وحدت ملی ایران در این نقاط پدید آوردند، ایجاد بلوچستان انگلیس و انتزاع افغانستان و مخصوصا هرات از ایران توسط بریتانیا، قسمت بزرگی از جهان ایرانی را از پیکر سرزمین مادری جدا کرد.
اما واقع آن است که این جدایی ها نه به نفع آن سرزمین ها و مردم آن، بلکه برای تحقق سوداهای بیگانگان بوده است. این تغییرات غیرطبیعی مناطق مذکور را به میدان جنگ و نزاع تبدیل کرد؛ چنان که شبه قاره هند، سرانجام به دست بریتانیا و کارگزاران بومی آن تجزیه شد و هنوز از کانون های ملتهب آسیا به شمار می رود.
عراق از پایان جنگ جهانی اول و واگذاری آن به خاندان شریفان مکه تاکنون، جز فترت های کوتاه و افغانستان غالبا، دستخوش نزاع درونی یا هجوم بیگانگان بوده و هنوز نیز بعضی از مهم ترین جزایر خلیج فارس که اسناد تعلق دیرینه آن به ایران هنوز تازه است و به دست بریتانیا به جبر از سرزمین اصلی جدا و به دزدان دریایی که حالا خاندان های حکومت گر متعدد آن جزایر را تشکیل می دهند واگذار شد، همه در زمره جهان ایرانی اند.
دنیای ایرانی آسیای مرکزی و قفقاز در پس پرده آهنین و دست سرکوبگر کشور شوراها قوت ابراز وجود نداشت، اما اندکی پس از آنکه حکومت شوروی فروپاشید، جنگ و نزاع قسمت اعظم قفقاز و آسیای مرکزی را فروگرفت. با این همه بسیاری از مردم این نواحی، پس از استقلال چشم به سوی ایران داشتند و به آن به مثابه پدر یا برادر بزرگ خود که می توان در پناهش مأوا گرفت، می نگریستند.
آنچه اکنون- با وجود جنگ و نزاع در افغانستان، عراق و سوریه و حرکت های سلفی و جهادی ویرانگر که با پشتیبانی بعضی دولتک های بی ریشه و بی تاریخ، مخصوصا برای نسل کشی بعضی از اقوام ایرانی در شرق و غرب ایران بسیج شده اند- بر مردم و دولت ایران لازم است که بی قیدوشرط و فارغ از هرگونه تعلقات سیاسی و عقیدتی به مقابله با مهاجمان برخیزند.
از آن سوی دولت های غربی مدعی مخالفت با امثال داعش و طالبان و دیگر گروه های سلفی افراطی، باید بپذیرند که مبارزه با گروه های افراطی و ضدبشری بدون حضور ایرانیان و جمهوری اسلامی ایران غیرممکن است.
امروز ایران، نقش سازنده در ایجاد ثبات در خاورمیانه دارد. از سوی دیگر، بیشتر این سرزمین ها جزو جهان ایرانی اند و بی گمان تعلقات فرهنگی و ملی ایرانیان را به هم پیوند می دهد. منافع امروز و آتی ایران و مردم این سرزمین ها به هم گره خورده است.
*رییس دایره المعارف بزرگ اسلامی
منبع: شرق
تیره های ایرانی باوجود افت وخیزهای متناوب و غالبا خطیر و گاه رقابت های درونی، همواره در بطن خود قومی واحد به شمار می رفته اند.
ایران از روزگار کهن به سبب وجود دولت های بزرگ و مقتدر که همه تیره های ایرانی را مخصوصا در سیاست ها و روابط خارجی رهبری می کردند، واحدی سیاسی به شمار می رفت؛ رشته اصلی پیوند این تیره ها، جز اشتراک نژادی و منافع مشترک سیاسی و اقتصادی، که بسا اقوام غیرایرانی را هم دربر می گرفت، فرهنگ ایرانی است که با همه تنوع، در اصول و ریشه ها، طی قرن ها حرکت و زندگی، از یک آبشخور سیراب شده است.
ارکان مفهوم جهان ایرانی که بسی فراختر از ایران سیاسی، در مقتدرترین ایام آن بوده است، همین هاست و یکی از مهم ترین کارکردهای آن، بنا بر شواهد متعدد تاریخی، جذب و حل اقوام مهاجم بیگانه، از سلوکیان گرفته تا عرب ها و ترکان و مغولان در خود و تبدیل آنها به حامیان و حاملان فرهنگ و ادب و هنر ایران است و دیگر، ایجاد و تثبیت وحدتی میان تیره های ایرانی است که هریک را در برابر هجوم بیگانه ملزم به حمایت از دیگری کرده است.
تبیین مفهوم جهان ایرانی و نسبت آن با ایران سیاسی، از یک سو، ضرورت توجه بیش از پیش ایرانیان و مخصوصا دولتمردان ایران را به مرزهای فرهنگی، به عنوان نوعی سپر دفاعی معنوی توجیه خواهد کرد و از سوی دیگر می تواند افق های نو در سیاست خارجی ایران بگشاید. ا
جمالا جهان ایرانی، بر سراسر قلمرویی اطلاق می شود که در همه یا مهم ترین وجوه فرهنگی، از زبان، ادب، هنر، فلسفه، دین و جهان بینی گرفته تا رسوم زندگی، قطع نظر از هجوم لجام گسیخته فرهنگ امروز غرب به دنیای شرق، مشترکات اساسی دارند و این اعم است از آنکه همه ساکنان این قلمرو را تیره های ایرانی یا غیرایرانی تشکیل دهند، یا روزگاری در قلمرو سیاسی ایران هم بوده یا نبوده باشند.
به عبارت دیگر جهان ایرانی مفهوما و مصداقا اعم است از ایران تاریخی. ارایه چند نمونه و توضیحی در این باب لازم می نماید.
به لحاظ تاریخی، تقریبا سراسر قفقاز در شمال غربی، بخش بزرگی از بین النهرین یعنی عراق (احتمالا ضبط دیگری از ایران) و سوریه در غرب، دره سند و سراسر افغانستان و ماوراءالنهر تا حدود مرزهای چین در شرق، بسیاری از جزایر و کرانه های جنوبی دریای پارس در جنوب، جزو قلمرو اصلی ایران بوده است. در برهه هایی همچون عصر سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان بزرگ، قلمرو سیاسی ایران، آسیای صغیر یا آناتولی تا سوریه را هم دربر می گرفته است.
قسمتی از این قلمرو به دنبال تحولات سیاسی اواخر ایام ایلخانان و تیموریان ایران و دوران حکومت ترکمانان و قسمتی دیگر در اواخر ایام صفویان و زندیان و حکومت قاجاریان، مخصوصا بر اثر عهدنامه های گلستان و ترکمانچای و سیاست های انگلستان برای حفظ شبه قاره هند و مستعمرات شرق کانال سوئز، از پیکره اصلی ایران جدا شده است. این سرزمین ها را که تاریخ دراز غالب آنها تا حدود 200سال پیش، منحصرا در قالب تاریخ ایران قابل مطالعه است، باید اصلا و مستقیما جزو جهان ایرانی به شمار آورد.
دسته ای دیگر از سرزمین های جهان ایرانی مستقیما جزو قلمرو سیاسی ایران عصر اسلامی نبوده اند، اما یا با ایرانیان از یک ریشه اند و قسمتی مهم از فرهنگ و ادب و زبان آنها ایرانی بوده است و بنیانگذاران بعضی قدرتمندترین حکومت های آنها هم از ایران به آنجا رفته اند یا خود اصلا ایرانی بوده اند و البته بیش از پیش فرهنگ و تمدن ایرانی را به آن سرزمین ها برده اند. شبه قاره هند از غزنویان تا سقوط امپراتوری تیموریان و در درجات بعد، آسیای صغیر، سوریه و مصر از عصر اخشیدیان ایرانی تا ایوبیان ایرانی و سپس دوره ممالیک که بخش اعظم سازمان اداری و نظامی آنها ایرانی بوده است، چنین وضعی دارند. مطالعه ادوار مهم تاریخ این دسته از سرزمین ها هم بدون اطلاع و بلکه تسلط بر تاریخ ایران در ادوار مقارن، ناقص و نامعتبر خواهد بود. بنابراین جهان ایرانی، لااقل و در مفهوم تنگ آن قلمرویی برابر با فلات ایران را دربر می گیرد که حدود دوبرابر کشور فعلی ایران است. اقوام ساکن در این پهنه و قسمتی بیرون از آن، همچون کردها، بلوچ ها و قسمتی از مردم قفقاز ایرانی اند و زبان های آنها جزو زبان های ایرانی به شمار می رود.
همین جا باید متذکر شد اطلاق زبان آذری بر زبان ترکی رایج در ایران و قسمتی از قفقاز، اطلاقی نادرست است و زبان آذری، از زبان های کهن ایرانی در آن سرزمین ها بوده که تا چندسده پیش هنوز رواج داشته است و امروز هم در بعضی نقاط آذربایجان بازمانده های آن وجود دارد و زبان شناسان درباره آن تحقیقات وسیع کرده اند.
حکومت عثمانی تا اندازه ای، روسیه تزاری و جانشین آن، اتحاد جمهوریه ای دروغین شوروی سابق و سپس دولت بریتانیا بیشترین سهم را در تجزیه سرزمینی و قومی ایران داشته اند. پس از استیلای عثمانیان بر عراق و بغداد، تسلط تزارها بر قسمتی از خراسان بزرگ و سرزمین های غربی ایران و سپس جمهوری های بی اساس و جابه جایی های قومی و جغرافیایی که دولتمردان شوروی برای مخدوش کردن سابقه تاریخی و وحدت ملی ایران در این نقاط پدید آوردند، ایجاد بلوچستان انگلیس و انتزاع افغانستان و مخصوصا هرات از ایران توسط بریتانیا، قسمت بزرگی از جهان ایرانی را از پیکر سرزمین مادری جدا کرد.
اما واقع آن است که این جدایی ها نه به نفع آن سرزمین ها و مردم آن، بلکه برای تحقق سوداهای بیگانگان بوده است. این تغییرات غیرطبیعی مناطق مذکور را به میدان جنگ و نزاع تبدیل کرد؛ چنان که شبه قاره هند، سرانجام به دست بریتانیا و کارگزاران بومی آن تجزیه شد و هنوز از کانون های ملتهب آسیا به شمار می رود.
عراق از پایان جنگ جهانی اول و واگذاری آن به خاندان شریفان مکه تاکنون، جز فترت های کوتاه و افغانستان غالبا، دستخوش نزاع درونی یا هجوم بیگانگان بوده و هنوز نیز بعضی از مهم ترین جزایر خلیج فارس که اسناد تعلق دیرینه آن به ایران هنوز تازه است و به دست بریتانیا به جبر از سرزمین اصلی جدا و به دزدان دریایی که حالا خاندان های حکومت گر متعدد آن جزایر را تشکیل می دهند واگذار شد، همه در زمره جهان ایرانی اند.
دنیای ایرانی آسیای مرکزی و قفقاز در پس پرده آهنین و دست سرکوبگر کشور شوراها قوت ابراز وجود نداشت، اما اندکی پس از آنکه حکومت شوروی فروپاشید، جنگ و نزاع قسمت اعظم قفقاز و آسیای مرکزی را فروگرفت. با این همه بسیاری از مردم این نواحی، پس از استقلال چشم به سوی ایران داشتند و به آن به مثابه پدر یا برادر بزرگ خود که می توان در پناهش مأوا گرفت، می نگریستند.
آنچه اکنون- با وجود جنگ و نزاع در افغانستان، عراق و سوریه و حرکت های سلفی و جهادی ویرانگر که با پشتیبانی بعضی دولتک های بی ریشه و بی تاریخ، مخصوصا برای نسل کشی بعضی از اقوام ایرانی در شرق و غرب ایران بسیج شده اند- بر مردم و دولت ایران لازم است که بی قیدوشرط و فارغ از هرگونه تعلقات سیاسی و عقیدتی به مقابله با مهاجمان برخیزند.
از آن سوی دولت های غربی مدعی مخالفت با امثال داعش و طالبان و دیگر گروه های سلفی افراطی، باید بپذیرند که مبارزه با گروه های افراطی و ضدبشری بدون حضور ایرانیان و جمهوری اسلامی ایران غیرممکن است.
امروز ایران، نقش سازنده در ایجاد ثبات در خاورمیانه دارد. از سوی دیگر، بیشتر این سرزمین ها جزو جهان ایرانی اند و بی گمان تعلقات فرهنگی و ملی ایرانیان را به هم پیوند می دهد. منافع امروز و آتی ایران و مردم این سرزمین ها به هم گره خورده است.
*رییس دایره المعارف بزرگ اسلامی
منبع: شرق
