جلسه سکه‌شناسی ساسانی و عرب ساسانی در کتابخانه ملی تهران برگزار شد
به گزارش گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب ساسانی» با سخنرانی دکتر «ناصر نوروززاده چگینی» باستان‌شناس و عضو گروه زبان و گویش پژوهشکده زبان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با ارایه مقاله «ساسانیان و سنت سکه‌زنی در پارس بعد از دوره هخامنشی» و دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی، استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران با قرائت مقاله‌ای با عنوان «گذر سکه‌های سبک ساسانی به سکه‌های اسلامی در دو قرن نخست هجری» در موزه و کتابخانه ملی ملک برگزار شد.
در این نشست سخنرانان با اشاره به بخشی از کتاب «تاریخ طبری» نوشته محمدبن جریر طبری و با استناد به مطالب کتاب «فتوح البلدان» تالیف احمد بن یحیی بلاذری سخن گفتند.
دکتر «ناصر نوروززاده چگینی» در آغاز این نشست گفت: «پس از دورهاز هخامنشی و در زمان سلوکوس بنیان‌گذار سلوکیان، زمینه‌هایی از یک حکومت مستقل در سرزمین پارس تا دوره ساسانی یعنی در یک بازه زمانی 470 ساله شکل گرفت که اطلاع چندانی از آن‌ها در دسترس نیست. البته از زندگی و شیوه حکومت آن‌ها که به گونه‌ای در دوره سلوکیان و اشکانیان نمود داشته است، اطلاعاتی اندک وجود دارد. در این حکومت مستقل در سرزمین پارس، جلوه‌هایی از زندگی هخامنشیان در آن رسوخ کرده و بعدها به پادشاهان ساسانی منتقل شده است.
وی افزود: «در زمان سلوکوس، حکومت پارس تا اندازه‌ای تابع وی بوده‌اند اما در دوره اشکانی تابعیت کمی از آن‌ها داشته‌اند اگرچه حتی میزان اطلاعات ما از حدود استقلال آن‌ها در سرزمین پارس هم کم است. واقعا نمی‌دانیم حکومت جمعی داشتند یا یک حاکم مستقل بر آن‌ها حکومت کرده است. اما به محل حضور آن‌ها در پارس در منابع مکتوب، به استخر و بیشابور اشاره شده است که زیر نظر یک حاکم مستقل و احتمالا به مرکزیت استخر سکونت داشتند».
این باستان‌شناس تصریح کرد: «در برخی سکه‌ها می‌توان حضور و وجود این شاهزادگان مستقل را در برهه‌هایی در سرزمین پارس نشان داد. برای مثال در یک سکه متعلق به پیش از دوره ساسانی، نقشی از یک فرد ایستاده (شاه، حاکم) کمان در دست در برابر آتشدان و در برابر فروهر در حال احترام دیده می‌شود که این صحنه بازنمایی قدرت و مشروعیت فرد حک شده روی سکه به عنوان شاه است. در برخی سکه‌ها نیز شاه، پیوند حکومت را نگهبانی می‌کند و نماد فره ایزدی نیز دیده می‌شود».
وی افزود: «سکه‌ای دیگر وجود دارد که در زمان سلوکوس ضرب شده و متعلق به همین دولت مستقل یا شاهزادگان پارس است. شاه یک سرپوش ویژه چرمی به سر دارد که این سرپوش دارای گوش‌بند است. روبه‌روی دهان و چانه بسته شده که نمونه این سکه با این جزییات در دوره اسکندر نیز دیده شده است. در پشت سکه آتشگاه حک شده و الهه‌ای ایستاده، دیهیم پادشاهی را بالای سر پادشاه نگه داشته است».
عضو گروه زبان و گویش پژوهشکده زبان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یادآور شد: «همچنین در یک سکه چهار گرمی دوره سلوکوس که حالت بشقابی دارد، در مرکز آن نقش آتشگاه و سازه‌ای که بین پادشاه ایستاده است، دیده می‌شود. صحبت‌ها و فرضیه‌های زیادی درباره نقوش این سکه مطرح شده که ممکن است این بنا کعبه زرتشت باشد و پنجره کوری که در آن قرار دارد به آتش مقدس تعبیر شده است. روی سکه، پادشاه به حالت احترام ایستاده و فره ایزدی روی آتشگاه قرار دارد».
دکتر «ناصر نوروززاده چگینی» در نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: «سازه‌ای که ادعا می‌شود کعبه زرتشت است به بنایی که در نقش رستم و تخت جمشید قرار دارد، شبیه است. نقش کعبه زرتشت نیز مانند آنچه در سکه حک شده دارای برجستگی‌هایی در بالای بنا است که در مقبره‌های دوره هخامنشی نیز این برجستگی دیده می‌شود و به پنجره‌های کور بنای روی سکه‌ها شباهت دارد».
این پژوهشگر افزود: «در سکه‌های متعلق به دوره‌های بعد، آتشدان به شیوه ساده‌تر حک شده است اما فرد ایستاده، آتشدان، فره ایزدی و علاوه بر آن یک پرنده نیز دیده می‌شود که این نمادها در سکه‌های دوره ساسانی نیز وجود دارد. در برخی سکه‌ها دایره‌های متحدالمرکزی مشاهده می‌شود که در سکه‌های دوره ساسانی نیز نمود دارد».
«نوروززاده چگینی» خاطرنشان کرد: «در دوره اردشیر در حکومت مستقل پارس، جریان‌هایی رخ می‌دهد. اردشیر علیه شاه منطقه استخر شورش می‌کند که به این وقایع در کتاب تاریخ طبری اشاره شده است. اگر چه در این اشاره مبهم و مختصر، نام‌ها کامل نیامده است اما گفته شده در این برهه اردشیر بر شاه منطقه پارس می‌آشوبد و شاه پارس از اردوان پنجم کمک می‌خواهد و وی نیز نیروی کمکی برای شاه پارس می‌فرستد اما آن‌ها از اردشیر شکست می‌خورند. سلسله ساسانی با غلبه اردشیر بر اشکانیان بنا نهاده می‌شود و به گونه‌ای بخشی از هنر آن وامدار شاهان مستقل پارس است که میراث‌دار هنر هخامنشی بودند».
دنیای سکه‌های عرب‌ساسانی
دکتر «حسن رضایی باغ‌بیدی» استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران به عنوان دومین سخنران نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی، سخنان خود را اینگونه آغاز کرد: « مسلمانان با ظهور اسلام بر دو امپراطوری ساسانی در شرق و روم در غرب تسلط پیدا کردند. این تسلط موجب بروز تحولات مهمی در این امپراطوری شد. مسلمانان در غرب سکه‌های بیزانسی می‌زدند. در شرق نیز پس از سقوط ساسانیان به ضرب سکه‌ها دست زدند.
وی افزود: «از آنجا که مسلمانان در ایران به ضرب سکه‌هایی به سبک ساسانیان روی آوردند ما این سکه‌ها را با نام سکه‌های عرب ساسانی می‌شناسیم. بر سکه‌های این زمان ما گاهی تصویر خسرو دوم «پرویز»، خسرو چهارم و یزدگرد سوم را می‌بینیم. البته در کنار این تصاویر نوشته‌هایی در حاشیه اضافه شده است. مثل کلمه «بسم‌الله» که به خط کوفی به برخی سکه‌ها اضافه شده است.
«رضایی باغ‌بیدی» افزود: «در یک سکه کلمه «جید» نوشته شده است که به تعابیر برخی منابع از جمله «فتوح البلدان» اثر احمد بن یحیی بلاذری از این کلمه به جای کلمه «عبد» در سکه‌های ساسانی استفاده شده است. از سکه‌های عرب ساسانی در برخی منابع به نظر پروفسور اشتفان هایدمان سرپرست بخش هنر اسلامی موزه متروپولیتن نیویورک با عنوان تحقیرآمیزی نام برده شده است که به دلیل نقش برخی اشکال که به نظر وی شبیه نقش گوش قاطر بر برخی از این سکه‌ها است».
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی عنوان کرد: «در منابع مکتوب جدید اروپایی به برخی ضراب‌خانه‌ها اشاره شده است از جمله کلمه «اهواز» به عنوان ضرابخانه اهواز تعبیر شده است. از طرفی سکه‌های ساسانی با تغییرات کوچک، پس از فتح امپراتوری آن‌ها از سوی حاکمان مسلمان ضرب می‌شد تا زمان یزید بن معاویه که قلمرو مسلمان گسترش پیدا کرد و به مرور نام یزدگرد و دیگر پادشاهان ساسانی از سکه‌ها حذف شد و نام حاکمان مسلمان در مناطق تحت تسلط جایگزین آن‌ها شد».
این استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران یادآور شد: «البته تاریخ هجری نیز در سال 56، جانشین تاریخ یزدگردی شد و به تدریج نمادهای اسلامی جای عناصر پهلوی و زرتشتی را گرفتند. اگرچه هنوز در پشت سکه عبارت «خوره افزود» به پهلوی حکاکی می‌شد اما در زمان عبدالملک مروان نخستین سکه‌های اسلامی ضرب شد و به نوعی می‌توان گفت با ضرب این سکه‌های متحول شده، جامعه تحت تسلط مسلمان‌ها از دوره گذار عبور می‌کند. اگر چه هنوز برخی سکه‌های عرب‌ساسانی را در این دوره می‌بینیم اما روی سکه به تدریج اسلامی شده و تنها در پشت آن هنوز کلمه «خوره افزود» وجود دارد. به جای نقش آتشدان محراب با یک نیزه در میانه آن می‌نشیند و فرد روی سکه دیگر تاج شبیه پادشاهان ساسانی ندارد».
رضایی باغ بیدی در پایان سخنانش گفت: حاکمان اسلامی که بعد از سقوط ساسانیان بر این امپراطوری مسلط شدند به ضرب سکه‌هایی با اصول ساسانیان ناچار بودند زیرا مردم که از این سکه‌ها استفاده می‌کردند به زبان عربی آشنا نبودند و از طرفی گروهی که حکاکی و ضرب سکه را به عهده داشتند نیز شبکه خاص خودشان را داشتند. آموزش یا جایگزین کردن حکاکان سکه‌ها نیز به زمان نیاز داشت، به همین دلیل حاکمان مسلمان به استفاده از خط پهلوی در ضرب سکه عرب ساسانی مجبور شدند».
در پایان نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی، «احسان شواربی» پژوهشگر حوزه سکه‌های تاریخی، گزارشی از روند تکمیل کاتالوگ سکه‌های ساسانی کتابخانه و موزه ملی ملک ارایه کرد.
در این نشست سخنرانان با اشاره به بخشی از کتاب «تاریخ طبری» نوشته محمدبن جریر طبری و با استناد به مطالب کتاب «فتوح البلدان» تالیف احمد بن یحیی بلاذری سخن گفتند.
دکتر «ناصر نوروززاده چگینی» در آغاز این نشست گفت: «پس از دورهاز هخامنشی و در زمان سلوکوس بنیان‌گذار سلوکیان، زمینه‌هایی از یک حکومت مستقل در سرزمین پارس تا دوره ساسانی یعنی در یک بازه زمانی 470 ساله شکل گرفت که اطلاع چندانی از آن‌ها در دسترس نیست. البته از زندگی و شیوه حکومت آن‌ها که به گونه‌ای در دوره سلوکیان و اشکانیان نمود داشته است، اطلاعاتی اندک وجود دارد. در این حکومت مستقل در سرزمین پارس، جلوه‌هایی از زندگی هخامنشیان در آن رسوخ کرده و بعدها به پادشاهان ساسانی منتقل شده است.
وی افزود: «در زمان سلوکوس، حکومت پارس تا اندازه‌ای تابع وی بوده‌اند اما در دوره اشکانی تابعیت کمی از آن‌ها داشته‌اند اگرچه حتی میزان اطلاعات ما از حدود استقلال آن‌ها در سرزمین پارس هم کم است. واقعا نمی‌دانیم حکومت جمعی داشتند یا یک حاکم مستقل بر آن‌ها حکومت کرده است. اما به محل حضور آن‌ها در پارس در منابع مکتوب، به استخر و بیشابور اشاره شده است که زیر نظر یک حاکم مستقل و احتمالا به مرکزیت استخر سکونت داشتند».
این باستان‌شناس تصریح کرد: «در برخی سکه‌ها می‌توان حضور و وجود این شاهزادگان مستقل را در برهه‌هایی در سرزمین پارس نشان داد. برای مثال در یک سکه متعلق به پیش از دوره ساسانی، نقشی از یک فرد ایستاده (شاه، حاکم) کمان در دست در برابر آتشدان و در برابر فروهر در حال احترام دیده می‌شود که این صحنه بازنمایی قدرت و مشروعیت فرد حک شده روی سکه به عنوان شاه است. در برخی سکه‌ها نیز شاه، پیوند حکومت را نگهبانی می‌کند و نماد فره ایزدی نیز دیده می‌شود».
وی افزود: «سکه‌ای دیگر وجود دارد که در زمان سلوکوس ضرب شده و متعلق به همین دولت مستقل یا شاهزادگان پارس است. شاه یک سرپوش ویژه چرمی به سر دارد که این سرپوش دارای گوش‌بند است. روبه‌روی دهان و چانه بسته شده که نمونه این سکه با این جزییات در دوره اسکندر نیز دیده شده است. در پشت سکه آتشگاه حک شده و الهه‌ای ایستاده، دیهیم پادشاهی را بالای سر پادشاه نگه داشته است».
عضو گروه زبان و گویش پژوهشکده زبان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یادآور شد: «همچنین در یک سکه چهار گرمی دوره سلوکوس که حالت بشقابی دارد، در مرکز آن نقش آتشگاه و سازه‌ای که بین پادشاه ایستاده است، دیده می‌شود. صحبت‌ها و فرضیه‌های زیادی درباره نقوش این سکه مطرح شده که ممکن است این بنا کعبه زرتشت باشد و پنجره کوری که در آن قرار دارد به آتش مقدس تعبیر شده است. روی سکه، پادشاه به حالت احترام ایستاده و فره ایزدی روی آتشگاه قرار دارد».
دکتر «ناصر نوروززاده چگینی» در نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: «سازه‌ای که ادعا می‌شود کعبه زرتشت است به بنایی که در نقش رستم و تخت جمشید قرار دارد، شبیه است. نقش کعبه زرتشت نیز مانند آنچه در سکه حک شده دارای برجستگی‌هایی در بالای بنا است که در مقبره‌های دوره هخامنشی نیز این برجستگی دیده می‌شود و به پنجره‌های کور بنای روی سکه‌ها شباهت دارد».
این پژوهشگر افزود: «در سکه‌های متعلق به دوره‌های بعد، آتشدان به شیوه ساده‌تر حک شده است اما فرد ایستاده، آتشدان، فره ایزدی و علاوه بر آن یک پرنده نیز دیده می‌شود که این نمادها در سکه‌های دوره ساسانی نیز وجود دارد. در برخی سکه‌ها دایره‌های متحدالمرکزی مشاهده می‌شود که در سکه‌های دوره ساسانی نیز نمود دارد».
«نوروززاده چگینی» خاطرنشان کرد: «در دوره اردشیر در حکومت مستقل پارس، جریان‌هایی رخ می‌دهد. اردشیر علیه شاه منطقه استخر شورش می‌کند که به این وقایع در کتاب تاریخ طبری اشاره شده است. اگر چه در این اشاره مبهم و مختصر، نام‌ها کامل نیامده است اما گفته شده در این برهه اردشیر بر شاه منطقه پارس می‌آشوبد و شاه پارس از اردوان پنجم کمک می‌خواهد و وی نیز نیروی کمکی برای شاه پارس می‌فرستد اما آن‌ها از اردشیر شکست می‌خورند. سلسله ساسانی با غلبه اردشیر بر اشکانیان بنا نهاده می‌شود و به گونه‌ای بخشی از هنر آن وامدار شاهان مستقل پارس است که میراث‌دار هنر هخامنشی بودند».
دنیای سکه‌های عرب‌ساسانی
دکتر «حسن رضایی باغ‌بیدی» استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران به عنوان دومین سخنران نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی، سخنان خود را اینگونه آغاز کرد: « مسلمانان با ظهور اسلام بر دو امپراطوری ساسانی در شرق و روم در غرب تسلط پیدا کردند. این تسلط موجب بروز تحولات مهمی در این امپراطوری شد. مسلمانان در غرب سکه‌های بیزانسی می‌زدند. در شرق نیز پس از سقوط ساسانیان به ضرب سکه‌ها دست زدند.
وی افزود: «از آنجا که مسلمانان در ایران به ضرب سکه‌هایی به سبک ساسانیان روی آوردند ما این سکه‌ها را با نام سکه‌های عرب ساسانی می‌شناسیم. بر سکه‌های این زمان ما گاهی تصویر خسرو دوم «پرویز»، خسرو چهارم و یزدگرد سوم را می‌بینیم. البته در کنار این تصاویر نوشته‌هایی در حاشیه اضافه شده است. مثل کلمه «بسم‌الله» که به خط کوفی به برخی سکه‌ها اضافه شده است.
«رضایی باغ‌بیدی» افزود: «در یک سکه کلمه «جید» نوشته شده است که به تعابیر برخی منابع از جمله «فتوح البلدان» اثر احمد بن یحیی بلاذری از این کلمه به جای کلمه «عبد» در سکه‌های ساسانی استفاده شده است. از سکه‌های عرب ساسانی در برخی منابع به نظر پروفسور اشتفان هایدمان سرپرست بخش هنر اسلامی موزه متروپولیتن نیویورک با عنوان تحقیرآمیزی نام برده شده است که به دلیل نقش برخی اشکال که به نظر وی شبیه نقش گوش قاطر بر برخی از این سکه‌ها است».
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی عنوان کرد: «در منابع مکتوب جدید اروپایی به برخی ضراب‌خانه‌ها اشاره شده است از جمله کلمه «اهواز» به عنوان ضرابخانه اهواز تعبیر شده است. از طرفی سکه‌های ساسانی با تغییرات کوچک، پس از فتح امپراتوری آن‌ها از سوی حاکمان مسلمان ضرب می‌شد تا زمان یزید بن معاویه که قلمرو مسلمان گسترش پیدا کرد و به مرور نام یزدگرد و دیگر پادشاهان ساسانی از سکه‌ها حذف شد و نام حاکمان مسلمان در مناطق تحت تسلط جایگزین آن‌ها شد».
این استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران یادآور شد: «البته تاریخ هجری نیز در سال 56، جانشین تاریخ یزدگردی شد و به تدریج نمادهای اسلامی جای عناصر پهلوی و زرتشتی را گرفتند. اگرچه هنوز در پشت سکه عبارت «خوره افزود» به پهلوی حکاکی می‌شد اما در زمان عبدالملک مروان نخستین سکه‌های اسلامی ضرب شد و به نوعی می‌توان گفت با ضرب این سکه‌های متحول شده، جامعه تحت تسلط مسلمان‌ها از دوره گذار عبور می‌کند. اگر چه هنوز برخی سکه‌های عرب‌ساسانی را در این دوره می‌بینیم اما روی سکه به تدریج اسلامی شده و تنها در پشت آن هنوز کلمه «خوره افزود» وجود دارد. به جای نقش آتشدان محراب با یک نیزه در میانه آن می‌نشیند و فرد روی سکه دیگر تاج شبیه پادشاهان ساسانی ندارد».
رضایی باغ بیدی در پایان سخنانش گفت: حاکمان اسلامی که بعد از سقوط ساسانیان بر این امپراطوری مسلط شدند به ضرب سکه‌هایی با اصول ساسانیان ناچار بودند زیرا مردم که از این سکه‌ها استفاده می‌کردند به زبان عربی آشنا نبودند و از طرفی گروهی که حکاکی و ضرب سکه را به عهده داشتند نیز شبکه خاص خودشان را داشتند. آموزش یا جایگزین کردن حکاکان سکه‌ها نیز به زمان نیاز داشت، به همین دلیل حاکمان مسلمان به استفاده از خط پهلوی در ضرب سکه عرب ساسانی مجبور شدند».
در پایان نشست سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی، «احسان شواربی» پژوهشگر حوزه سکه‌های تاریخی، گزارشی از روند تکمیل کاتالوگ سکه‌های ساسانی کتابخانه و موزه ملی ملک ارایه کرد.
