محقق داماد از «الهیات محیط زیست» می گوید:
استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی در تازه ترین اثر خود، اتهامات غربیان به ادیان ابراهیمی به خصوص دین اسلام درباره تخریب محیط زیست را رد کرد.
گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - کتاب «الهیات محیط زیست» به قلم آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد عضو فرهنگستان علوم چندی پیش از سوی کتاب سال محیط زیست سازمان محیط زیست به عنوان برگزیده ویژه نخستین دوره انتخاب شد.
فارس در گفت وگو با این استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، از علل و انگیزه‌های نگارش این کتاب را مورد بررسی قرار داد.
به عنوان سوال نخست رویکرد شما در نگارش کتاب «الهیات محیط زیست» چه بوده است؟
این نوشتار با دیدگاه الهیاتی به محیط زیست پرداخته و بنابراین از بعد فلسفه اسلامی و قرآنی و بالاخره فقه شیعه و اسلامی مباحث را امتداد داده است.
چه شد که دست به نگارش اثری درباره محیط زیست و فقه آن زدید؟
واقعیت این است که در این رابطه مقالات مختلفی درباره ادیان و فقه محیط زیست نوشته بودم اما با نگاه الهیاتی و جامع، چنین چیزی پیش‌تر نوشته نشده است و بنابراین بنده از منابع اسلامی و غربی استفاده کردم و ثانیا نگاه فلسفه اسلامی به محیط زیست و نگاه قرآنی به محیط زیست را مورد توجه قرار دادم و در آخرین بخش کتاب نیز به «فقه محیط زیست» توجه کردم.
پیش از این در ایران درباره محیط زیست اثری با این رویکردها نگاشته شده بود؟
خیر به ویژه آخرین بخش کتاب که مربوط به فقه محیط زیست است برای نخستین بار چنین نگاهی اعمال شده که در آینده این دیدگاه‌ها تقلید و مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمولا وقتی اثری ابداع بشود و کار جدیدی صورت گیرد مورد توجه قرار می‌گیرد ولی بعدا ممکن است توسط افرادی تقلید شود.
چاپ اول کتاب به اتمام نرسیده؟
تقریبا چاپ نخست رو به پایان است و در ویرایش بعدی کتاب مباحث فقهی بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت چرا که قصد دارم مباحثی بدان بیفزایم. بنده خیلی سال است که به این مباحث می‌پردازم از دوره دولت‌های گذشته که آقای هاشمی رفسنجانی بودند و شاید هم قبل‌ترش که گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت نخستین جلسه‌اش آغاز شد و موضوع طبیعت و بحث مسیحیت در یونان مدنظر قرار گرفت، آن اولین سخنرانی بنده به زبان انگلیسی بود که در سازمان محیط زیست نیز منتشر شد، در دولت‌های بعدی نیز این موضوع باعث شد که بنده درگیر شوم و در کنفرانس‌های مختلف شرکت کنم. خاطرم می‌آید در ایام جنگ چندین مقاله بین‌المللی در صیانت از منابع زیست محیطی در کنفرانس‌های بین‌المللی که بیشترشان در خارج از کشور برگزار شد و البته در داخل هم داشتیم، منتشر کردم و برخی از اینها را از انگلیسی به فارسی ترجمه کردم و به صورت کتاب منتشر شد.
مخاطب اصلی این کتاب مسوولین دستگاه‌ها برای رفع بحران‌های محیط زیستی هستند؟
در بخش فقهی شاید مسوولین باشند ولی آنچه بیشتر اهمیت دارد بعد علمی قضیه است و اینکه نگاه دینی به محیط زیست چه اندازه مهم است و چگونه منابع دینی به محیط زیست توجه کرده‌اند؟ چرا که در یک اتهامی که به ادیان ابراهیمی غربیان می‌زنند، مطرح شده که در این ادیان انسان از این لحاظ معرفی شده که به او گفته شود تو تمام جهان را در دست داری و همه چیز برای تو ساخته شده و تو اختیار داری که همه را مورد استفاده قرار بدهی! بنابراین به ادیان ابراهیمی اتهام زده بودند که خرابی محیط زیست که الان در جهان اتفاق افتاده تقصیر مومنین است چرا که این مومنین هستند که اینطور ساخته شده و طبیعت را سعی دارند مسخر خود کنند و به دریا و جنگل تجاوز کنند به دلیل اینکه معتقدند همه اینها برای انسان است.
بنده در این اثر تلاش کردم لااقل دامن اسلام را با استدلال‌های قوی که نگاه فلاسفه اسلامی و قرآن است از این اتهام پاک کنم و ثابت کردم که از نظر اسلامی طبیعت یک امر قدسی است که مظهر و محل تجلی پروردگار است و تجاوز به طبیعت صحیح نیست و بنابراین در حد محدود باید از طبیعت استفاده کرد و ما مأمور آبادانی زمین هستیم وگرنه مفسد فی الارض تلقی می‌شویم. نگاه ما در این کتاب نگاه به فساد در ارض و نگاه فلسفی و عرفانی است چرا که فساد در ارض و آنچه در فقه آمده یک مفهوم خاصی است که برای محاربه و امثال اینها به کار می‌رود ولی دراین کتاب فساد در ارض مفهوم وسیع‌تر عرفانی و اخلاقی یافته به طوریکه هر گونه تخریب در زمین، فساد در ارض است. در قرآن کریم نیز بیش از یکصد و اندی بار این مباحث و اهمیت محیط زیست تکرار شده است.
انسان امروز می‌داند که با این لجام‌گسیختگی تمدنی و بی‌اعتنایی به طبیعت و خودمحوری و بی توجهی به آینده دیگر آینده‌ای نخواهد داشت و هیچ تضمینی وجود ندارد بنابراین اینها کارهای انسان مدرن است که با تکنولوژی خود انسان را به نقطه‌ای رسانده که ناگزیر به نابودی است. بسیاری از بحران‌های زیست محیطی ریشه در نگرش ما به طبیعت، موجودات و برداشمان از چگونگی هستی آن و ادراک ما دراین حوزه‌ه دارد پس زیربنا و پشتوانه فکری ما نظام فکری خاصی باید باشد و این جهان بینی اسلامی است که مبری از هرگونه آلودگی و تهمت دراین ساحت‌هاست.
در صحبت‌هایتان اشاره کردید که نگاه شما در نگارش این اثر نگاه فلسفی و عرفانی به موجودات و محیط زیست بوده است، بیشتر چه متفکرانی در حوزه فلسفی بودند که بر محیط زیست توجه ویژه داشتند؟
همه متفکران اسلامی به این بعد توجه دارند و بیشتر ملاصدرا که تأکید به توجه محیط‌زیست کرده است. ملاصدرا در فلسفه‌اش معتقد است که تمام جهان تسبیح حق را می‌گویند و تسبیح را از کتاب الاسفار الاربعه آورده که تفکر در حق نشان دهنده این است که جهان جاندار و زنده است و برخورد بی‌رویه مبارزه با محیط زیست اشتباه است.
خیلی عجیب است که کسانی که خود دم از توجه به انسانیت و محیط زیست دارند و در واقع خودشان با نحوه فعالیت‌های تکنولوژیکشان طبیعت را تخریب کرده‌اند چنین اتهامی را به انسان مومن و ادیان ابراهیمی می‌زنند؟
البته کسانی که چنین اتهامی می‌زنند بیشتر مسیحی نیستند بلکه غربی هستند و مسیحیت یک گروه از غربیان هستند، با این حال بنده دراین کتاب دفاع کردم و حرف‌هایشان را با استدلال پاسخ دادم البته در انتخاب کتاب هم آوردم که مسوولین چه اندازه مسوولیتشان سنگین است کسانی که مسوولیت اجرا و حفظ کشور و مدیریت را برعهده دارند در جه نخست بار سنگینی در زمینه حفظ منابع طبیعی کشور و دقت برای آیندگان دارند چرا که باید پاسخ گو باشند.
درباره اهمیت فرهنگ عمومی و آموزش توجه به محیط زیست برای مردم نیز در این اثر مطلبی بیان کردید؟
بله درباره فرهنگ عمومی و توجه مردم نیز در فصلی مباحثی را بیان کردم چرا که توجه خود مردم نیز در کشور به این حوزه بسیار با اهمیت است.
نکته پایانی و کار بعدی در دست انتشارتان چیست؟
الان مشغول ترجمه مقالات محیط زیست به متن انگلیسی هستم چرا که سازمان محیط زیست اظهار علاقه کرده تا اینها را به انگلیسی نیز منتشر کنیم که ان‌شاالله به زودی نیز این اثر منتشر می‌شود.
فارس در گفت وگو با این استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، از علل و انگیزه‌های نگارش این کتاب را مورد بررسی قرار داد.
به عنوان سوال نخست رویکرد شما در نگارش کتاب «الهیات محیط زیست» چه بوده است؟
این نوشتار با دیدگاه الهیاتی به محیط زیست پرداخته و بنابراین از بعد فلسفه اسلامی و قرآنی و بالاخره فقه شیعه و اسلامی مباحث را امتداد داده است.
چه شد که دست به نگارش اثری درباره محیط زیست و فقه آن زدید؟
واقعیت این است که در این رابطه مقالات مختلفی درباره ادیان و فقه محیط زیست نوشته بودم اما با نگاه الهیاتی و جامع، چنین چیزی پیش‌تر نوشته نشده است و بنابراین بنده از منابع اسلامی و غربی استفاده کردم و ثانیا نگاه فلسفه اسلامی به محیط زیست و نگاه قرآنی به محیط زیست را مورد توجه قرار دادم و در آخرین بخش کتاب نیز به «فقه محیط زیست» توجه کردم.
پیش از این در ایران درباره محیط زیست اثری با این رویکردها نگاشته شده بود؟
خیر به ویژه آخرین بخش کتاب که مربوط به فقه محیط زیست است برای نخستین بار چنین نگاهی اعمال شده که در آینده این دیدگاه‌ها تقلید و مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمولا وقتی اثری ابداع بشود و کار جدیدی صورت گیرد مورد توجه قرار می‌گیرد ولی بعدا ممکن است توسط افرادی تقلید شود.
چاپ اول کتاب به اتمام نرسیده؟
تقریبا چاپ نخست رو به پایان است و در ویرایش بعدی کتاب مباحث فقهی بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت چرا که قصد دارم مباحثی بدان بیفزایم. بنده خیلی سال است که به این مباحث می‌پردازم از دوره دولت‌های گذشته که آقای هاشمی رفسنجانی بودند و شاید هم قبل‌ترش که گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت نخستین جلسه‌اش آغاز شد و موضوع طبیعت و بحث مسیحیت در یونان مدنظر قرار گرفت، آن اولین سخنرانی بنده به زبان انگلیسی بود که در سازمان محیط زیست نیز منتشر شد، در دولت‌های بعدی نیز این موضوع باعث شد که بنده درگیر شوم و در کنفرانس‌های مختلف شرکت کنم. خاطرم می‌آید در ایام جنگ چندین مقاله بین‌المللی در صیانت از منابع زیست محیطی در کنفرانس‌های بین‌المللی که بیشترشان در خارج از کشور برگزار شد و البته در داخل هم داشتیم، منتشر کردم و برخی از اینها را از انگلیسی به فارسی ترجمه کردم و به صورت کتاب منتشر شد.
مخاطب اصلی این کتاب مسوولین دستگاه‌ها برای رفع بحران‌های محیط زیستی هستند؟
در بخش فقهی شاید مسوولین باشند ولی آنچه بیشتر اهمیت دارد بعد علمی قضیه است و اینکه نگاه دینی به محیط زیست چه اندازه مهم است و چگونه منابع دینی به محیط زیست توجه کرده‌اند؟ چرا که در یک اتهامی که به ادیان ابراهیمی غربیان می‌زنند، مطرح شده که در این ادیان انسان از این لحاظ معرفی شده که به او گفته شود تو تمام جهان را در دست داری و همه چیز برای تو ساخته شده و تو اختیار داری که همه را مورد استفاده قرار بدهی! بنابراین به ادیان ابراهیمی اتهام زده بودند که خرابی محیط زیست که الان در جهان اتفاق افتاده تقصیر مومنین است چرا که این مومنین هستند که اینطور ساخته شده و طبیعت را سعی دارند مسخر خود کنند و به دریا و جنگل تجاوز کنند به دلیل اینکه معتقدند همه اینها برای انسان است.
بنده در این اثر تلاش کردم لااقل دامن اسلام را با استدلال‌های قوی که نگاه فلاسفه اسلامی و قرآن است از این اتهام پاک کنم و ثابت کردم که از نظر اسلامی طبیعت یک امر قدسی است که مظهر و محل تجلی پروردگار است و تجاوز به طبیعت صحیح نیست و بنابراین در حد محدود باید از طبیعت استفاده کرد و ما مأمور آبادانی زمین هستیم وگرنه مفسد فی الارض تلقی می‌شویم. نگاه ما در این کتاب نگاه به فساد در ارض و نگاه فلسفی و عرفانی است چرا که فساد در ارض و آنچه در فقه آمده یک مفهوم خاصی است که برای محاربه و امثال اینها به کار می‌رود ولی دراین کتاب فساد در ارض مفهوم وسیع‌تر عرفانی و اخلاقی یافته به طوریکه هر گونه تخریب در زمین، فساد در ارض است. در قرآن کریم نیز بیش از یکصد و اندی بار این مباحث و اهمیت محیط زیست تکرار شده است.
انسان امروز می‌داند که با این لجام‌گسیختگی تمدنی و بی‌اعتنایی به طبیعت و خودمحوری و بی توجهی به آینده دیگر آینده‌ای نخواهد داشت و هیچ تضمینی وجود ندارد بنابراین اینها کارهای انسان مدرن است که با تکنولوژی خود انسان را به نقطه‌ای رسانده که ناگزیر به نابودی است. بسیاری از بحران‌های زیست محیطی ریشه در نگرش ما به طبیعت، موجودات و برداشمان از چگونگی هستی آن و ادراک ما دراین حوزه‌ه دارد پس زیربنا و پشتوانه فکری ما نظام فکری خاصی باید باشد و این جهان بینی اسلامی است که مبری از هرگونه آلودگی و تهمت دراین ساحت‌هاست.
در صحبت‌هایتان اشاره کردید که نگاه شما در نگارش این اثر نگاه فلسفی و عرفانی به موجودات و محیط زیست بوده است، بیشتر چه متفکرانی در حوزه فلسفی بودند که بر محیط زیست توجه ویژه داشتند؟
همه متفکران اسلامی به این بعد توجه دارند و بیشتر ملاصدرا که تأکید به توجه محیط‌زیست کرده است. ملاصدرا در فلسفه‌اش معتقد است که تمام جهان تسبیح حق را می‌گویند و تسبیح را از کتاب الاسفار الاربعه آورده که تفکر در حق نشان دهنده این است که جهان جاندار و زنده است و برخورد بی‌رویه مبارزه با محیط زیست اشتباه است.
خیلی عجیب است که کسانی که خود دم از توجه به انسانیت و محیط زیست دارند و در واقع خودشان با نحوه فعالیت‌های تکنولوژیکشان طبیعت را تخریب کرده‌اند چنین اتهامی را به انسان مومن و ادیان ابراهیمی می‌زنند؟
البته کسانی که چنین اتهامی می‌زنند بیشتر مسیحی نیستند بلکه غربی هستند و مسیحیت یک گروه از غربیان هستند، با این حال بنده دراین کتاب دفاع کردم و حرف‌هایشان را با استدلال پاسخ دادم البته در انتخاب کتاب هم آوردم که مسوولین چه اندازه مسوولیتشان سنگین است کسانی که مسوولیت اجرا و حفظ کشور و مدیریت را برعهده دارند در جه نخست بار سنگینی در زمینه حفظ منابع طبیعی کشور و دقت برای آیندگان دارند چرا که باید پاسخ گو باشند.
درباره اهمیت فرهنگ عمومی و آموزش توجه به محیط زیست برای مردم نیز در این اثر مطلبی بیان کردید؟
بله درباره فرهنگ عمومی و توجه مردم نیز در فصلی مباحثی را بیان کردم چرا که توجه خود مردم نیز در کشور به این حوزه بسیار با اهمیت است.
نکته پایانی و کار بعدی در دست انتشارتان چیست؟
الان مشغول ترجمه مقالات محیط زیست به متن انگلیسی هستم چرا که سازمان محیط زیست اظهار علاقه کرده تا اینها را به انگلیسی نیز منتشر کنیم که ان‌شاالله به زودی نیز این اثر منتشر می‌شود.
