نگاهی به سیره امام رضا (ع)

گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) - کلمه امام به معنای مقتدا، پیشوا و رهبر است و به خودی خود هیچ تقدسی ندارد. واژه امام در قرآن در معانی ارزشی و غیرارزشی استفاده شده است زیرا کسی که الگوی عملی جمعی از انسان‌ها قرار می‌گیرد از نگاه قرآن کریم امامت پیدا می‌کند:

«یوم ندعو کل اناس بامامهم» روزی که هرگروه از مردم را با امام شان فرا خوانیم. (اسرا، 77)

آنگاه اگر این امامت در جهت رشد، کمال و اعتلای حیات انسانی و الهی انسان باشد امام هدایت شناخته می‌شود:

«و جعلناهم ائمه یهدون بامرنا» و آنان را پیشوایانی که به فرمان ما ره می‌نمودند، گرداندیم. (انبیا، 73، سجده 24)

و اگر در جهت گمراهی، جهل، بدعت و میل به رذیلت‌های اخلاقی باشد امام ضلالت، گمراهی و کفر شناخته می‌شود:

«فقاتلو ائمه الکفر انهم لا ایمان لهم لعلهم ینتهون» با پیشوایان کفر کارزار کنید چرا که حرمت سوگند - پیمان - را نگه نمی‌دارند (توبه، 12).

و یا «و جعلناهم ائمه یدعون الی النار» و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به سوی آتش دوزخ دعوت می‌کنند (قصص، 41).

تصور ناراست از امامت آن است که یادکرد وجودی امامان همام را فقط در اوقات شادی و غم بدانیم و بزرگترین ستم به انوار قدسیه امامان علیهم السلام بی‌اعتنایی به سیره عملی و نظری ایشان است که همانا سیره قرآن و سنت نبوی است.

رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: مَثَل اهل بیت من، مثل کشتی نوح است که هر که در آن قرار گرفت، نجات یافت و هر که از سوار شدن جا ماند، به هلاکت رسید(تحف العقول، ص113).

در بسیاری از روایات نیز معرفت و شناخت در ذکر و زیارت امام شرط است تا راهگشا و نجات‌بخش باشد.

حال که با مفهوم امام آشنا شدیم باید بدانیم امام یا مقتدا و پیشوا زمانی در جامعه عینیت پیدا می‌کند که ماموم و پیرو داشته باشد و پیروی هم به سوگواری ایام شهادت و جشن گرفتن به هنگام ولادت نیست، بنابراین شناخت و آگاهی نسبت به معارف پیامبر (ص) و امام و عمل به سیره ایشان شرط عینیت یافتن امامت و امت است. در آموزه‌های قرآنی و در سنت رسول گرامی و در فرهنگ اهل بیت هر کسی در گرو عمل خویش است و حتی خویشاوندی‌ها نیز نمی‌تواند جای عمل را بگیرد.

آیات بسیاری در قرآن از جمله آیات 21 و 38 و 39 و 35 سوره‌های طور، مدثر، نجم و نازعات شاهد این مدعا است و روایتی که پیشتر از قول نبی گرامی اسلام (ص) آمد که نجات یافتگان کسانی هستند که در کشتی حضور یافته باشند، یعنی اهل عمل باشند.

امام رضا(ع) نیز که پرورش یافته همین مکتب است در پاسخ به مردی که به حضرت می‌گوید: به خدا سوگند تو بهترین مردم هستی می‌فرماید: ای مرد سوگند یاد مکن، که بهتر از من کسانی هستند که از خداوند بیشتر پروا دارند و از او بیشتر اطاعت می‌کنند، به خدا قسم این آیه نسخ نشده است: ان اکرمکم عندالله اتقیکم (جوامع الحکم، ص10).

امام رضا علیه السلام غیر از ولادت و شهادت، زیست انسانی الگو گرفته از رهنمودهای قرآنی و سیره نبوی نیز داشته است که آنچه راهگشا است شناخت و عمل به آن سیره است. رفتار امام در اجتماع با مردم، در خانواده، با دگراندیشان، با مخالفان، با صاحبان قدرت، با اندیشمندان آنچنان اخلاقی و هوشمندانه است که زبانزد عام و خاص قرار می‌گیرد. از امام رضا(ع) حدود 2450 حدیث از جوامع حدیثی در موضوعات گوناگون گردآوری شده است (مسند الامام رضا(ع)، 2ج) و نیز گزارش‌های تاریخی ارزشمندی از رفتار اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... از آن حضرت رسیده است که توجه بدان‌ها درهایی از معرفت وکنش اخلاقی و رفتاری هوشمندانه را به روی انسان می‌گشاید. به نمونه‌هایی از الگوی رفتاری آن امام همام اشاره می‌شود تا شاخص‌های رفتاری‎اش نجات‌بخش‌مان باشد:

ابراهیم بن عباس می‌گوید: مدتی با امام رضا(ع) بودم ملاحظه نکردم آن حضرت با کسی به درشتی سخن بگوید ویا سخن کسی را در هنگام گفت‌وگو قطع کند. امام(ع)روشش این بود که صبر می‌کرد تا ناطق گفته هایش را پایان دهد، بعد نظر خود را در مورد سخنان او ابراز می‌داشت(جوامع الحکم، ص9).

امام رضا (ع) نوعدوستی و حمایت از افتادگان را فراتر از یک امر اخلاقی می‌داند و آن را تکلیف به شمار می‌آورد آنجا که می‌فرماید: خداوند متعال تندرستان را مکلف کرده تا از بیماران و زمین گیران و گرفتاران حمایت و سرپرستی کنند و به درد دل آنها برسند (همان، ص90).

آن حضرت مردم را به رفتار منطقی با یکدیگر دعوت می‌کند تا مبادا در جریان رفتار غلط به باطل گرویده و عزت خود را از دست بدهند، آنجا که می‌فرماید: از مشاجره با مردم خودداری کنید، که مشاجره شما را به گفته‌های باطل وامی دارد و عزت شما را دفن می‌سازد(همان، ص112).

مشی امام مشی اعتدالی بود و دیگران را نیز همواره به این مشی دعوت می‌کرد و غلو یا کاستن از اهمیت اهل بیت را دو روی یک سکه می‌دید که راه به حقیقت نخواهند برد. امام رضا(ع) می‌فرماید: ما اهل بیت محمد(ص)گروه میانه هستیم. غالیان، حقیقت ما را درک نمی‌کنند و موقعیت ما را نمی‌شناسند و جا ماندگان از کاروان ما در رسیدن به حقیقت از ما پیشی نخواهند گرفت (همان، ص380).

امام(ع) در مناسبات اجتماعی نیز رهنمودهای ارزشمندی دارد که توجه به آن در سلامت رفتاری انسان بسیار موثر است، می فرماید: با حاکمان و سلاطین با احتیاط رفت و آمد کنید و با دوستان با فروتنی رفتار کنید و با دشمن با احتیاط مراوده داشته باشید و با مردم با گشاده رویی سخن بگویید(همان، ص36).

امام رضا(ع) می فرماید: دوست هر کس عقل او و دشمنش جهل اوست. و در حدیث دیگری می‌فرماید: دوست شخص جاهل همواره در سختی و مشقت است (همان، ص 181 و 182). امام رضا(ع) جایگاه دانایی را رفیع و فضیلت آن را حیاتبخش و ارزش آن را بی شمار می‌داند و کلید آن را پرسشگری و می‌فرماید: علم پیش از عمل است و عمل تابع آن، سعادتمندان به آن ملهم می‌شوند و بد فرجامان از آن محروم، خوشا به حال کسی که از علم بهره‌مند شود و از این فیض محروم نشود (همان، ص199) و در حدیثی دیگر می‌فرماید: دانش دل‌ های مرده را زنده می‌کند و دیدگان را در تاریکی روشنایی می‌بخشد (همان، 200) و نیز می‌فرماید: علم گنجی است که کلید آن پرسش است، اینک بپرسید خداوند شما را مشمول رحمت خود گرداند، چرا که چهار گروه در ارتباط با علم بهره‌مند و اهل پاداش‌اند:

1-کسی که سوال می‌کند

2-کسی که آموزش می‌دهد

3-کسی که گوش فرا می‌دهد

4- کسی که پاسخ می‌دهد.

آنگاه امام محصول ایمان توام با عقلانیت را ترویج محبت، دوستی و احسان معرفی می‌کند و می‌فرماید: پس از ایمان به خداوند نخستین عملی که عقل انسان را به آن ارشاد می‌کند محبت و دوستی با مردم و احسان و نیکی با نیکوکاران و بدکاران است (همان، ص167).

امام رضا(ع) وجود افراد ناشایست را مایه نا امیدی می‌داند و در مقابل، شایستگان را کسانی می‌داند که حتی در شرایطی که به خطا درافتند امید به اصلاحشان فراهم است زیرا از خطایشان ناخرسندند و نیز شایستگی را در ویژگان و آقازادگان نمی‌بیند بلکه در کارهای شایسته اشخاص جست‌وجو می‌کند.

در کلام حق محور آن امام همام آمده است: بهترین بندگان خدا کسانی هستند که هرگاه کار نیکی انجام دهند خرسند می‌گردند و هرگاه کار بدی کنند یا معصیتی نمایند از خدا طلب رحمت و آمرزش می‌کنند و هر گاه در مصایب و مشکلات گرفتار شدند شکیبایی پیشه می‌کنند و هر گاه از کسی ناراضی باشند و غضب نمایند آنها را می‌بخشند(همان، ص158).

و در حدیثی دیگر در بیان ویژگی‌های انسان‌های ناشایست می‌فرماید: پنج خصلت اگر در کسی نباشد در هیچ یک از امور دین و دنیا به او امیدوار مباش:

1-کسی که در مردانگی‌اش مورد اعتماد نباشد

2-کسی که دارای کرم وجود نباشد

3-کسی که در اخلاق، محکم و استوار نباشد

4-کسی که عاقل و خردمند نباشد

5-کسی که از خداوند پروا نداشته باشد (همان، ص157).

امام رضا (ع) خطر بی‌توجهی به توسعه شایستگی و شایسته سالاری را چنین گوشزد می‌کند و می‌فرماید: به زودی زمانی فرا خواهد رسید که بدکاران و ستمگران در آن مقدم باشند و نیکان به دست فراموشی سپرده شوند و مردم از روی اضطرار و ناچاری با ستمگران بیعت کنند (همان، ص 174).

در فرهنگ قرآنی و سیره نبوی حسب و نسب و آقازادگی ارزش و اعتبار ندارد، بلکه تقوا و عمل نیک انسان‌ها است که معتبر شناخته می‌شود. امام رضا(ع) می‌فرماید: با اعمال خود نزد من آیید نه به حسب و نسب (همان، ص113).

شاخص‌های دیگری در زندگی و کلام نورانی امام رضا (ع) یافت می‌شود که شناخت و عمل به آنها برای یک زندگی انسانی و شرافتمندانه نیاز مبرم روزگار ما است.