نخستین تفسیر موضوعی قرآن کریم از که بود؟ / آشنایی با فقیه و دانشمندی که مولف و محقق حدود 300 جلد کتاب بود

آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی، عالمی است که در ایام طاغوت، توانست نخستین موسسه تحقیقاتی جمعی به نام موسسه الامام المهدی را در قم تاسیس کند و فقیهی است که تالیف نخستین تفسیر موضوعی قرآن در عالم تشیع به نام وی ثبت شده است.

علاوه بر آن، ایشان اقدام به تالیف بیش از 300 جلد کتاب در دوران حیاتش کرده که می توان اشاره ای داشت به صحیفه های ائمه اطهار که مجموعه ای است از ادعیه های پیامبر و اهل بیت عصمت که نزدیک به 5 دهه را بی وقفه مشغول به تحقیق، مطالعه و تالیف آنها، گذران عمر کرده است.

این ها تنها عناوینی است از ماحصل یک عمر زندگی دینی آن عالم وارسته که تحسین و تمجید همه عالمان و فقیهان معاصر خود را برانگیخته است. علمایی که هر یک به تنهایی کوهی از ثمرات و برکاتی را در جامعه از خود بر جای گذاشته اند.

برهمین اساس پای صحبت های حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی پسر خواهر آن مرحوم نشستیم تا بیشتر از مقامات و اقدامات آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی آگاه و بیشتر با آثار ماندگار ایشان آشنا شویم.

مراسم بزرگداشت

حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی در ابتدای سخنانش اشاره ای کرد به زمان رحلت آیت الله سید محمد باقر موحد ابطحی در سال گذشته و گفت: دهم بهمن امسال، مصادف است با شب رحلت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها که بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد اعظم قم، مراسم سالگرد رحلت مرحوم آیت الله حاج سید محمد باقر موحد ابطحی رضوان الله تعالی علیه برگزار می شود.

وی افزود: البته به دلیل نیم قرن خدمات علمی، فرهنگی، اجتماعی و عمرانی ایشان در منطقه اقلید فارس، هفته قبل از آن یعنی در بعدازظهر پنجشنبه دوم بهمن در اقلید شهر امام زمان نیز مجلس بزرگداشت و سالگردی برای ایشان در نظر گرفته شده است.

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام در تشریح شخصیت مرحوم آیت الله موحد ابطحی اظهار کرد: شخصیت آن مرحوم که هشتاد و چند سال در خدمت قرآن و اهل بیت علیهم سلام گذراندند، چند مقطع مهم دارد. مقطع اول مربوط به مقطع طلبگی ایشان می شود.

ایشان متولد اسفند 1306 بود. یعنی دوران تولد ایشان مصادف است با اوج قدرت رضاخانی که تصمیم به نابودی روحانیت، فقاهت، حوزه، عمامه، حجاب و همه شعائر دینی کرد و درواقع آن دوران یکی از سخت ترین دوران متشرعین، روحانیت و حوزه های علمیه به حساب می آید. با این حال آیت الله موحد ابطحی که در آن دوران سخت به دنیا آمده بود علیرغم همه مشکلات، سیره طلبگی را پیش گرفت.

مقطع اول؛ ایام طلبگی

حجت الاسلام میرلوحی با اشاره به خانواده مرحوم ابطحی افزود: پدر ایشان، مرحوم آیت الله حاج سید مرتضی موحد ابطحی از علما بودند که خدای متعال هفت فرزند پسر به ایشان داد که اولین فرزند ایشان، سید محمد باقر بود و البته همه این هفت فرزند معمم و از بزرگان، علما، فقها و سرباز امام زمان شدند که عمرشان را به درس، فقاهت، تحقیق و تالیف علوم آل محمد صلی الله و آله گذشت. البته 2 فرزند بزرگ ایشان از دنیا رفتند و 5 فرزند پسر دیگر بحمد الله در حیات و منشا خیرات هستند.

بنابراین نشو و نوای اولیه ایشان در حوزه علمیه اصفهان و در آن شدت و سختی و فشار بی نظیر رضاخانی بوده است که غالب آقایان، عمامه ها را در دوران رضاشاه بر می داشتند. البته به جز علمای درجه یک که امکان خلع لباس آنها وجود نداشت که یکی از آنها پدر ایشان یعنی آیت الله سید مرتضی موحد ابطحی بود.

با این حال ایشان تا حدود 18 سالگی در حوزه اصفهان بودند. بعد از رحلت مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی مرجع اعلای شیعه در نجف، مرحوم آیت الله العظمی بروجردی در سال 1324، به قم آمدند که در آن هنگام مرجع علی الاطلاق شیعه شده و جهان تشیع همه مقلد آیت الله العظمی بروجردی می شوند و ایشان تا سال 1340 یعنی 16 سال در قم مرجع شیعه بودند که در نوروز سال 40 آیت الله العظمی بروجردی رحلت می کنند.

لذا در تمام این 16 سال، پای درس آن بزرگوار بودند. ضمن اینکه علاوه بر آن طی سال های طولانی درس حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت الله العظمی گلپایگانی، آیت الله محقق داماد و آیت الله سید احمد خوانساری و همینطور آیت الله حجت و بزرگان دیگر را درک کردند.

خاطره به نقل از رهبر معظم انقلاب

خواهرزاده آیت الله موحد ابطحی در بیان خاطراتی از قول بزرگان دینی و علمی گفت: در دیداری که اخیرا خدمت مقام معظم رهبری رفتیم برای عرض تشکر بابت پیامی که برای رحلت آیت الله موحد ابطحی صادر کرده بودند، به این مضمون ایشان فرمودند: «وقتی سال 1338 به قم آمدم، حدود دو سال درس آیت الله بروجردی را درک کردم، آقای ابطحی از فضلای درجه یک درس ایشان بود که به اصطلاح طلبه ها مستشکل بودند».

البته مستشکل یعنی کسی که بیشترین اشکال را به استاد می گرفت. ممکن است 700 الی 800 نفر پای درس یک مرجع بنشینند، ولی هرکس اجازه اشکال و مواجهه با استاد را ندارد و فقط بعضی ها که توان علمی قوی برای بحث با استاد داشته باشند این اجازه را دارند.

ایشان (مقام معظم رهبری) فرمودند: «آقای ابطحی بلند می شد و یک قدم هم جلو می رفت و با فریاد بلند و با لهجه اصفهانی اشکال می کرد».

چهار برادری که همه نور بودند؛ نور بودند؛ نور بودند

وی با بیان اینکه انتقاد در سر کلاس طلبه ها را اشکال می گویند، افزود: در دانشگاه نیز دانشجو از استاد اجازه می گیرد و سوالی را مطرح و اعتراضی را عنوان می کند. در بین 700 تا 800 شاگردی که آیت الله بروجردی داشتند نیز فقط چند نفر چنین اجازه ای را یافته بودند. مثل آیت الله حاج آقا علی صافی گلپایگانی برادر بزرگ آیت الله العظمی صافی که در قم تشریف دارند.

وقتی چند روز پیش نیز خدمت آیت الله العظمی سبحانی بودیم ایشان فرمودند که فقط چند نفر بودند که آقای بروجردی بیشتر اجازه طرح اشکال به آنها داده بودند که یکی حاج آقا علی صافی بود و یکی هم آیت الله ابطحی بود.

این جمله هایی است که بزرگان و صدها فقیه، مرجع و مجتهدی که پای درس آقای بروجردی، شاهدش بودند. علاوه بر آن من نیز از سه یا چهار نفر اینها را شنیده ام.

ضمن اینکه مشابه همین تعبیر را نیز از آیت الله مهدوی کنی، آیت الله خزعلی و همچنین از آیت الله باقری کنی بارها شنیده ام. حتی آیت الله باقری کنی در تعبیری عجیبی فرمودند: «حجره ما کنار حجره آیت الله ابطحی بود و وقتی از ما می پرسیدند که در کدام مدرسه علمیه هستید، ما می گفتیم که افتخار می کنیم در مدرسه حجتیه پهلوی حجره آقای ابطحی هستیم. آنها چهار برادر بودند که نور بودند، نوربودند، نور بودند».

حجت الاسلام والمسلمین میرلوحی با اشاره به اساتید آیت الله موحد ابطحی گفت: بعد از سال های طولانی نشستن پای درس آیات اعظام بروجردی، امام خمینی، گلپایگانی، خوانساری، اراکی، محقق داماد، علامه طباطبایی و دیگر بزرگان، آیت الله موحد ابطحی تدریس درس خارج فقه و اصول را شروع کردند.

این را می دانید که وقتی هر طلبه عالی ترین درجات اجتهاد را در حوزه می گذراند، خودش استاد درس خارج، فقه و اصول می شود.

ایشان فرمودند: «من 9 سال قبل از انقلاب، درس خارج فقه و اصول گفتم اما بعد احساس کردم وظیفه دیگری دارم».

درواقع سر درس آقای بروجردی این احساس نیاز به کار تحقیقی در رجال شیعه و احادیث شیعه بسیار محسوس بود و خود مرحوم آقای بروجردی چند بار فرمودند که بعضی از فضلا، احادیث شیعه را احیا کنند و برهمین اساس طرحی دادند که آیت الله موحد ابطحی هم جزء آن لجنه و کمیته ای بودند که شامل تعدادی از بهترین شاگردان آیت الله بروجردی می شدند که در نهایت آن طرح منجر شد به تالیف کتاب جامع احادیث الشیعه که به امر و اشراف آیت الله بروجردی بود.

لذا اینطور که از خودشان و بزرگان دیگر شنیدم، این یک مطلب در ذهن ایشان جرقه زد که باید دست همتی از آستین در بیاید تا احادیث و اخبار الائمه را احیا کند. چراکه یکی از آموزه هایی که از استادشان آیت الله بروجردی داشتند، مساله احیای آثار گذشتگان بود.

اقدام به احیاء احادیث

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام با بیان اینکه در گذشته دهها نفر از فقها، کتاب هایی نوشتند و اکنون یک فقیه هم می تواند یک کتاب را از نو تعریف کند، تصریح کرد: اینطور که مرحوم آقای ابطحی و بزرگان دیگر می فرمودند، آقای بروجردی نظرشان این بود فضلا مدام کتاب جدیدی را تالیف نکرده و دائم چاپی را خطی و خطی را چاپی نکنند. بلکه بیایند کتابهایی مرتبط با نیازهای روز مثلا از فلان عالم را که باید و شاید تنقیح، تحقیق و با نیاز روز عرضه نشده را دوباره احیا کنند.

از همین رو آیت الله ابطحی در یکی از آثار خود که حدود 130 جلد می شود، «عوالم العلوم» را احیا کردند که اصل آن حدود 20 تا 40 جلد است.

درواقع رسم علمای قدیم این بود که مجموعه اخبار جمع آوری شده از احادیث، محدثین و علمایی که در شهرهای مختلف بودند را در قالب مجموعه حدیثی چاپ می کردند. مثل علامه مجلسی که بحارالانوار را در 25 جلد قدیمی نوشت.

برخلاف این روزها که موبایل، فکس و اینترنت وجود دارد در زمان های گذشته اگر عالمی می خواست حدیثی را مثلا در کوفه پیدا کند، باید سوار مرکب می شد و به کوفه می رفت تا آن حدیث را مستقیم از شیخ بشنود تا در کتابش بنویسد «حَدُّثنی» که یعنی فلان شیخ در مسجد کوفه آنرا نقل کرده است. چراکه حدیث باید «مُعَنعَن» باشد که یعنی «شنیدم از».

در عربی می شود «عن». مثل حسن سَمِعتُ از نقی، نقی سَمِعتُ از جعفر، جعفر سَمِعتُ از یحیی. درواقع روایت باید مُعَنعَن باشد.

در اصول کافی، مرحوم کلینی می گوید: من، یعنی محمد یعقوب کلینی این حدیث را از پدرم (یعقوب کلینی) شنیدم و او از .... شنیده است و او از ... و او از ... و او از ... شنیده که بعد از مثلا چند واسطه از ابی عبد الله صادق نقل می کرد.

لذا در قدیم به هر اندازه که وسعشان می رسید، احادیث را جمع می کردند که یکی از بهترین و بزرگترین مجموعه های حدیثی شیعه، بحار الانوار است که اکنون در 110 جلد چاپ شده که کارستانی است از علامه مجلسی.

البته قبل از بحارالانوار نیز مجموعه هایی روایی و جوامع حدیثی داریم که البته به عظمت کار علامه مجلسی نیست. البته ذکر این نکته ضروری است که مرحوم مجلسی نیز یک نفره نمی توانست این همه احادیث را از حجاز، عراق و نقاط مختلف جمع کند. بنابراین ایشان یک لجنه ای داشت که جمعی از بهترین شاگردانش آن لجنه را درست کرده بودند و آن ها با هم زیر نظرعلامه مجلسی کار می کردند تا این 110 جلد فراهم شود.

مستدرک کردن «عوالم العلوم» در 130 جلد

وی در تشریح روش جمع آوری احادیث در قالب کتب ادامه داد: وقتی علما کار نوشتن جلدهای مختلفی را در باب های مشخصی مثل باب صلاة یا باب صوم (روزه) به پایان می بردند که شاید تا بیست سال نیز طول می کشید، گاهی در مورد جلد اول چند حدیث جدید از علما و شهرهای مختلف به دستشان می رسید درحالیکه آن جلد قبلا چاپ شده بود و دهها نسخه نیز با دست نوشته به اقصی نقاط کشورهای اسلامی فرستاده شده بود.

برای اینکه احادیث جدید را به جلدهای قبلا نوشته شده اضافه کنند، احادیث جدید را مستدرک می کردند. مستدرک یعنی اضافات بعدی. احادیثی که مربوط به همین یک باب مشخص می شد ولی مولف اولی آنرا پیدا نکرده بود.

در همین زمینه یکی از بهترین شاگردان مرحوم مجلسی، یعنی آقا شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی کتاب «عوالم العلوم» را نوشت که تقریبا یک نوع مستدرکات و اضافات بحارالانوار است. در واقع روایاتی که به مرحوم مجلسی نرسید و بعدا یارانش آن را جمع کردند، به عنوان مستدرک به آن اضافه شد که تقریبا در حدود 30 جلد می شود.

در واقع عوالم یک مجموعه روایی است از یک محدث، یک عالم و متخصص علم حدیث که تشخیص داده احادیث گردآوری شده، تکرار احادیث دیگری نیست و همچنین متوجه می شود که راویان این احادیث چه کسانی هستند.

از همین رو یکی از کارهای مهمی که آقای ابطحی کردند، حدود 300 جلد تالیفات و تحقیقات ایشان است که تاکنون بیش از 100 جلد آن چاپ شده و 200 جلد دیگر نیز در به صورت حاضر در کامپیوتر جمع آوری شده است که در همه این سال ها تقریبا تمام آثارشان وقتی به تدریج حاضر می شد برای مراجع و بزرگان حوزه ها و مقام معظم رهبری می بردند که نشانگر این است که ایشان نظر خاصی نسبت به آثار و تحقیقات مرحوم ابطحی داشتند.

البته ایشان می توانستند مثل مرحوم مجلسی یک بحاری یا یک عوالمی از نو بنویسند ولی گفتند عوالم آقا شیخ عبدالله بحرانی را احیا می کنم. بطوریکه در روی جلد کتاب نوشته شده است «عوالم العلوم شیخ عبدالله بحرانی، مستدرکات واضافات سید محمدباقر موحد ابطحی».

همانطور که می دانید بخشی از احادیث ما در مورد چهارده معصوم و بخشی نیز در مورد تاریخ است. مثلا از 110 جلد بحارالانوار، یک جلد در مورد فاطمه الزهراست که مثلا 300 تا 400 صفحه می شود. دو جلد در مورد امیرالمومنین و یک جلد در مورد امام حسن است. این درحالیست که در مورد بعضی از ائمه حتی یک جلد هم احادیث گردآوری شده وجود ندارد. مثل امام جواد و امام هادی که احادیث آن دو بزرگوار در یک جلد آمده است. چراکه از امام جواد کلا حدود 220 حدیث بیشتر نداریم. در مقابل از امام صادق دهها هزار حدیث و از بعضی از ائمه نیز فقط صدها حدیث گردآوری شده است.

به عبارت دیگر همه آنها در بحارالانوار و یا عوالم العلوم جمع نشده است.

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام در تشریح اقدام مرحوم آیت الله موحد ابطحی در انتشار کتاب مستدرکات «عوالم العلوم» بیان کرد: کاری که این بزرگوار کرد این بود که عوالم را به عنوان متن اصلی در نظر گرفت و بعد احادیث را از کتابهای دیگر و جهان اسلام جمع کرد و مثلا احادیثی که برای فاطمه الزهرا و امیرالمومنین در کتاب نیامده بود را اضافه کرد که به این کار مستدرکات گویند.

به عبارتی دیگر احادیثی که صاحب کتاب و صاحب متن اول مثلا در مورد فاطمه الزهرا شاید 200 صفحه حدیث جمع کرده بودند را ایشان به 800 صفحه رساندند یعنی بعضی از مباحث کتاب اصلی در تالیف مستدرکات آن به سه تا 5 برابر رسانده اند که اکنون از این 130 جلد که ایشان حاضر کردند حدود 30 تا 40 کتاب چاپ شده است.

این هم فداکاری است که ایشان کرده اند. چراکه با وجود اضافه کردن چند برابر به متن اصلی ولی اسم مولف آن شیخ عبدالله بحرانی خورده است و این نشان از اخلاص و بی هوایی آن بزرگوار است.

آیت الله موحد ابطحی؛ مولف نخستین تفسیر موضوعی قرآن

حجت الاسلام میرلوحی همچنین در توضیح بخش دیگری از شخصیت آیت الله موحد ابطحی گفت: باید اذعان کنم به این نکته که نخستین عالم و فقیهی که در قم مرکز تحقیقاتی با کامپیوتر تاسیس کرد، آیت الله موحد ابطحی بودند. همینطور اولین موسسه تحقیقاتی جمعی که قبل از انقلاب در قم تاسیس شد، کار ایشان بود که موسسه الامام المهدی (عج) نام داشت.

البته بعد از انقلاب به حمدالله دهها موسسه تحقیقاتی تاسیس شده است و اکنون بیش از 100 موسسه تحقیقاتی پیشرفته و هزاران محقق داریم. که البته نخستین مرکز تحقیقاتی جمعی را ایشان قبل از انقلاب در خانه خودشان تاسیس کردند. چراکه احساس می کردند که احادیث و روایات آل محمد آنطور که باید جمع آوری نشده است و بنابراین باید همه مجموعه، دسته بندی، تنقیح و تحقیق شود.

ضمن اینکه می توان اشاره ای داشت به اولین تفسیر موضوعی قرآن در عالم تشیع که ایشان نوشته اند که البته مربوط به 50 سال پیش می شود. البته این ادعای بزرگی است در مورد تالیف نخستین تفسیر موضوعی قرآن در عالم تشیع. بنابراین اگر کسی کتابی قبل از آقای ابطحی در 50 سال پیش وقتی که ایشان در مطبعه حیدریه نجف تفسیر موضوعی قران را چاپ کردند، نوشته اعلام کند.

ایشان همچنین از بهترین شاگردهای تفسیر علامه طباطبایی و فقه آقای بروجردی به شمار می رفت. ضمن اینکه جمعی همانند شهید مطهری از رفقای قدیمی ایشان بودند.

باید اشاره شود به اینکه شروع درس امام در آن سال ها تنها با سه تا چهار شاگرد بود که آیت الله موحد ابطحی جزو سه یا چهار نفر اول به همراه شهید مطهری و آیت الله منتظری بودند. البته خیلی از بزرگان دیگر بعدها به جمع شاگردان امام اضافه شدند و صدها نفر از شاگردان بعدی امام، روز اول جزو شاگردان امام نبودند.

خواهرزاده آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی با اشاره به صحیفه ها به عنوان بخشی دیگر از آثار به جای مانده از این فقیه عالم تشریح کرد: در گذشته ما نام صحیفه سجادیه را شنیده بودیم که یکی از کتابهای دعای شیعه است که 54 دعا دارد که البته در نسخه اصلی که حضرت به امام باقر و زید شهید و بعد آرام آرام به دست ما رسیده است، 57 دعا بوده که سه دعا از آنها گمشده و الان 54 دعا از آن باقی مانده است که به آن صحیفه کامله سجادیه گویند که خیلی از مردم در خانه های خود آنرا دارند.

اما همه دعاهای امام سجاد این تعداد نیست. برهمین اساس آیت الله موحد ابطحی شروع به تحقیق در تمام نسخه های دیگر صحیفه ها و جوامع روایی شیعه می کند و با گردآوری آنها، دعاهای امام سجاد را به 272 دعا می رساند که در یک جلد آمده است. در واقع صحیفه سجادیه معروف شامل 54 دعاست، ولی صحیفه سجادیه آیت الله ابطحی که تالیف کردند 272 دعا دارد.

باید اشاره کرد به این نکته که این کارها در حدود بیست سال پیش جمع آوری شده است. چراکه چاپ چهارم آن سال 1418هجری قمری یعنی 18 سال پیش چاپ شده است. ضمن اینکه نکته قابل توجه دیگر این است که آن بزرگوار اصرار و دقت زیادی داشتند که این کتاب ها حتی یک غلط هم در آن یافت نشود چراکه خود مرحوم ابطحی شخصا آنها را بارها به دقت کنترل می کردند.

لذا برخلاف بعضی کتاب ها که کلی غلط دارند کتاب های ایشان به دلیل اینکه خودشان بررسی می کردند، غلط ندارد و اینطور هم نبود که کار کتاب را واگذار کنند و یا حسب امر، کسی کار را انجام دهد.

این درحالیست که ما غالبا عادت داریم کارها را به شاگردان واگذار کنیم و بعد اسم شخص زیر کتاب می نویسند. مثل بسیاری از پایان نامه ها در دانشگاه ها که مثلا با راهنمایی فلانی است که فقط صبح دفاع یک نگاه کلی به آن می کند!!!

تهیه 14 فهرست فنی برای دسترسی آسان تر

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام همچنین تهیه 14 فهرست فنی را از دیگر ویژگی های تالیفات آیت الله موحد ابطحی دانست و در همین ارتباط گفت: در حدود بیست سال پیش در حوزه علمیه قم ایشان 14 فهرست فنی کامپیوتری برای این صحیفه ها آماده کرده است. مثل فهرست آیات قرآنی، فهرست دعاها، فهرست موضوعی، فهرست ادعیه امام سجاد مختص اوقات، فهرست مخصوص اماکن، فهرست کسانیکه حضرت به آنها دعا کردند، فهرست کسانیکه حضرت نفرینشان کردند وغیره.

مثلا می خواهیم ببینیم حضرت در اوقات مختلف و مکان های مختلف چه دعاهایی می کرد و مثلا در مسجد کوفه چه دعایی می خواند که به راحتی از طریق این فهرست ها دعای مورد نظر را می توانیم پیدا کنیم. شما فرض کنید اگر چنین فهرستی تهیه نشده بود چطور باید در میان صدها دعا می گشتیم تا بتوانیم آنرا پیدا کنیم.

این نشان می دهد که ایشان واقعا محقق عجیبی بودند چراکه چنین چیزی آن هم بیست، سی سال پیش شاید در قم و حوزه های ما وجود نداشت و برای اولین بار ایشان آنرا انجام داده اند. البته لازم به ذکر است که الان به حمدالله سازمان های جدید با امکانات جدید این کارها را انجام می دهند.

در واقع کاری که آقای ابطحی کردند دعاهای انبیاء و پیغمبر اکرم، امیرالمومنین، فاطمه زهرا تا امام زمان را همه جمع کردند و به صورت مجموعه در آوردند که الان موجود است و اسم آن را «الصحیفه السجادیه الجامعة»، «الصحیفه العلویة الجامعة»، «الصحیفه الفاطمیة الجامعة»، «الصحیفه الباقریة و الصادقیة الجامعة»، «الصحیفه الکاظمیة الجامعة»، «الصحیفه الرضویة الجامعة» و ... گذاشتند.

این آقا سال ها زحمت کشیده و هزاران کتاب را گشته و زیر رو کرده و مثلا 63 دعا از دعاهای امام رضا را از 132 کتاب جمع کرده است که همه مستند و یکدانه بدون سند نیست.

البته پارسال این کتاب ها را به زبان های فارسی، انگلیسی، اردو ترجمه و چاپ کردند.

بنابراین الان کسی اگر بیاید و سوال کند که امام رضایی که شما دارید چه حرف حسابی دارد و در مساله دعا چه گفته است؟ با تهیه و تدوین این کتاب ها شما این 63 دعا را به انگلیسی، عربی، فارسی و اردو را می توانید به این آقا دهید.

به قول مرحوم آیت الله بهجت همین دعاها بهترین منابع شناخت اهل بیت علیه السلام است. که البته ما گاهی اصل موضوع را گم می کنیم و بعضی ها دنبال چیزایی مثل رمل و استورلاب می گردیم درحالیکه این دعاها بهترین منابع شناخت اهل بیت هستند. بنابراین مثلا اگر می خواهید امام رضا علیه السلام را بشناسید، بهترین راه خواندن دعاهای حضرت است تا بفهمیم معرفت امام رضا چیست؟

بنابراین بخشی از آثار ایشان احیای دعاهای ائمه است چراکه 300 اثر تحقیقی و تالیفی ایشان در آثار اهل بیت در قرآن، حدیث و اخبار آل محمد است.

ساختن شهر امام زمان

حجت الاسلام والمسلمین میرلوحی در ادامه اشاره ای کرد به خدمات و عمرانی آیت الله موحد ابطحی در شهر اقلید از توابع استان فارس و در همین رابطه توضیح داد: آیت الله موحد ابطحی از شاگردان درجه یک آیت الله العظمی بروجردی بود. بر همین اساس آیت الله بروجردی به ایشان می فرمایند که بهاییت برای منطقه آباده و اقلید دهن باز کرده و آنجا در حال تبلیغات هستند و می خواهند مردم را از دین اسلام و تشیع بیرون و به سمت بهاییت ببرند. بنابراین شما وظیفه دارید برای تبلیغ آنجا بروید.

ایشان هم (غیر از ایام تحصیل) در زمان هایی که طلبه ها برای تبلیغ می روند مثل ماه رمضان، ماه محرم و ایام فاطمیه، روزی که درس تموم می شد فوری با اتوبوس به منطقه می رفتند که برای اولین بار در اقلید موفق به کشیدن خیابانی شدند که نام آن را به اسم امام زمان گذاشتند. علاوه بر آن مدرسه، حمام، حسینیه و میدان و آثار عمرانی – دینی دیگری ساختند که همگی آنها به اسم امام زمان، صاحب زمان، بقیه الله و اباصالح است.

بنابراین اینکه آقا فرمودند اقلید، شهر امام زمان (عج) است این نامگذاری برگرفته از خدمات آقای ابطحی بود.

به عبارت دیگر اینطور نبود که آیت الله ابطحی فقط به مردم بگوید نماز بخوانید و روضه بگیرید. بلکه به منطقه آمد و آستین همت را بالا زد و شهری که نزدیک بود در حلقوم بهاییت برود را بیرون کشید تا جاییکه آنجا به نام شهر امام زمان عج نام گرفت.

براساس همین خدمات است که اگر در اقلید و عشایر اطراف به جد آقای ابطحی قسم بخورید، مردم با اسم ایشان به خیابان می آیند که این ناشی از عقیده باطنی، معنوی، و دینی به آن سید جلیل القدر و مخلص و عالم ربانی است.

بیانات بزرگان در مورد آیت الله موحد ابطحی

وی یادی از پیام مقام معظم رهبری در زمان رحلت ایشان کرد و گفت: به این جمله مقام معظم رهبری در پیام تسلیتی که به مناسبت رحلت آیت الله ابطحی داند توجه کنید که در خصوص ایشان فرمودند: «فقیهی جامع».

«فقیهی جامع» یعنی چه؟ شما در پیام های آقا برای این همه از فقها که از دنیا رفته اند، ببینید این عبارت را برای چه کسی بکار برده اند؟!.

در واقع فقیه جامع به کسی گویند که در تمام علوم اسلامی، زبردست و چیره باشد. در فقه، اصول، معقول و منقول، تفسیر، حدیث و در همه جهات اخلاقی فقیهی جامع و متتّبع و متعبد و از پرورش یافتگان مکتب علمی مرجع عالیقدر شیعه، مرحوم آیت الله العظم بروجردی اعلی الله مقامه و منشا آثار و برکات متعدد که فقدان ایشان موجب تاسف آشنایان به مقامات علمی و معنوی آن بزرگوار شد. در واقع این سخن از یک آدم معمولی نیست بلکه مقام معظم رهبری دامت برکاته آنرا فرموده است.

در نوبت آخری که با اخوان آقای ابطحی خدمت مقام معظم رهبری حاضر شدیم، آثار ایشان را بردم و ایشان ضمن اشاره به مقامات علمی و معنوی آن مرحوم اشاره ای کردند به پیغام هایی که برای ایشان می فرستادند و حالات معنوی که داشتند. در همین زمینه ایشان اشاره فرمودند گاهی به وسیله آیت الله مهدوی کنی (یا آیات استادی، خرازی و امینی) به ایشان پیام می رساندند.

همچنین بعضی از علماء و اعاظم حوزه که اهل مسایل معنوی هستند و ارادتی داشتند، پیش ایشان می رفتند. این درحالیست که شخصیت ایشان طوری بود که ظهور و بروز بیرونی نداشتند.

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام همچنین به تعبیر آیت الله صافی گلپایگانی در پیامی که به مناسبت وفات آیت الله موحد ابطحی، صادر شد، اشاره کرد و گفت: این مرجع نود و چند ساله در پیام خود در مورد ایشان فرمود: «حقیر که از دوران جوانی به آن فقید و سعید ارادت داشته و سالیانه متمادی با ایشان حشر و نشر داشتم و از نزدیک در جریان فعالیت های دینی و علمی آن بزرگوار بودم، ایشان را حقیقتا انسانی شایسته، فقیهی خستگی ناپذیر و معلم اخلاق و استاد بزرگ علم و ادب که دارای کمالات معنوی و فضایل و مکارم عظیم اخلاقی است.»

در ادامه پیام آمده است: «روش زندگی آن عالم بزرگوار برای حوزه های علمیه و آقایان طلاب درس و الگو بود. او با اینکه به مراتب عالی اجتهاد و علم و عمل نایل گشته بود ولی مانند یک سرباز فداکار و خدوم برای مولای خود حضرت بقیه الله الاعظم (عج) جان فشانی می نمود».

همچنین در این پیام اشاره می کنند به تاسیس مدرسه علمیه امام مهدی (عج) و دهها خدمات در اصفهان و اقلید و جاهای دیگر.

همچنین آیت الله جوادی آملی نیز فرمودند: «هشتاد وچند سال ایشان دچار تردید و سستی نشد و در خدمت اهل بیت علیهم السلام بودند».

فعالیت های آن فقیه و عالم در بعد از انقلاب

وی ادامه داد: بنابراین همانطور که انبیا مردم را فقط به نماز خواندن و روزه گرفتن ترغیب نمی کردند و علاوه بر آن به فکر زندگی دنیا و هم آخرت آنان نیز بودند که آباد شود. ایشان هم زندگی اسلامی الهی و اهل بیت را در آنجا با ساخت نخستین کارخانه، خیابان و فرایند تولید درست کردند که تا نزدیکی انقلاب ادامه داشت.

ضمن اینکه ایشان کسی است که به خاطر استقبال از فرمایش امام، مردم تمام اقلید را برای اولین بار کفن پوش کردند و تمام پادگان را خلع سلاح کردند و پاسگاه و کلانتری را گرفتند که امام خطاب به ایشان فرمودند شما آنجا نماینده من باشید که ایشان تقاضا کردند پس از پیروزی انقلاب به کار حوزوی و علمی و حدیثی در قم برگردند.

ایشان بعد به مدرسه طلبگی در قم که خریده و ساخته بودند، برگشتند تا در این سی و چند سال، به صورت شبانه روز حتی در ایام جنگ و موشک باران حتی زمانی که بمباران بود و قم شهر ارواح شده بود، ایشان در مدرسه از پشت همان عینک داشتند می نوشتند و به تحقیق و تالیف مشغول بودند. در واقع چهل سال اینچنین کار کردند که این همه آثار و برکات مانده است.

ماجرای روزهای آخر

حجت الاسلام والمسلمین میرلوحی با بیان اینکه قضایای روزهای آخری که آیت الله ابطحی به دانشگاه امام صادق علیه السلام آمدند، قصه عحیبی دارد.

روزی که به اینجا آمدند شنبه ظهر بود که از قبل از نماز، خدمت آیت الله مهدوی کنی و آیت الله باقری کنی بودند. سر نهار خطاب به آیت الله مهدوی کنی فرمودند: «به من فرموده اند مردنم را»!!!

نگفتند امروز یا فردا. بلکه منظور ایشان این بود که روزهای آخرمه.

حاج آقا مهدوی طبق معمول شوخی کردند و گفتند که انشاله هستید تا 120 سال.

گفتند نه جناب آقای مهدوی شوخی نمی کنم و جدی می گویم. آمدم اینجا و وصیت نامه ای آوردم و این نه نفر را وصی خود قرار می دهم. در میان اسامی 4 نفر از اخوان که همه از علما هستند، من و چند نفر دیگر بودند. از اینرو به ایشان گفتم من وقت ندارم و گرفتاری دانشگاه، مدرسه و مسجد و همچنین بخاطر کسالت نمی توانم.

گفتند برای این آمدم که آیت الله مهدوی به شما امر کنند و حاج آقای مهدوی هم به بنده امر کردند که این کار را قبول بکنید. این در وقتی است که حاج آقای مهدوی همیشه به من می گفتند که هیچ کار دیگری نکنید و هیچ جایی نروید تا فقط کارهای دانشگاه را انجام دهید.

و عجیب تر اینکه آقای مهدوی بعد از فوت مرحوم ابطحی فرمودند که ای کاش من رفته بودم و آقای ابطحی مانده بود! از بس عمر ایشان با برکت بود که آقای مهدوی چنین فرمودند.

من این نقل قول از آیت الله مهدوی کنی را اجازه پخش از تلویزیون ندادم ولی حالا که آقای مهدوی از دنیا رفته اند، این را می گویم.

واکنش بزرگان

مدیرکل روابط عمومی و بین الملل دانشگاه امام صادق بعد از ذکر تعابیر بزرگان شیعه از امام، مقام معظم رهبری، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله باقری کنی آیت الله جوادی آملی و آیت الله صافی پیرامون شخصیت آیت الله سید محمد باقر موحد ابطحی به حضور مراجع و علما در مراسم به خاک سپاری و بزرگداشت آن مرحوم اشاره کرد و تصریح کرد: در مراسم به خاک سپاری، تمام مراجع برای تشییع ایشان آمدند. این درحالیست سابقه ندارد که تمام مراجع ضمن حضور در مراسم به خاک سپاری در مراسم ختم نیز شرکت کنند و پیام هم بدهند.

یعنی مثلا آیت الله وحید خودشان آمدند که هم نماز بر پیکرشان اقامه کردند و هم در مجلس ختم ایشان شرکت کردند. آیت الله سبحانی همینطور. آیات عظام جوادی، علوی گرگانی، مکارم و تمام مراجع دامت برکاتهم، در مراسم تشیع و به خاک سپاری ایشان حاضر شدند و همچنین سران قوا مسوولان محترم کشور سران قوا همگی پیام های تسلیت صادر شدند.

حجت الاسلام والمسلمین میرلوحی در مورد حق چاپ و تالیف آثار آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی گفت: در جشنواره بین المللی رضوی که چند سال پیش به همراه ایشان و آیت الله مهدوی به مشهد رفتیم مراسم بزرگداشتی برگزار شد که در آن هر دو بزرگوار رحمت الله علیهم شرکت کردند که در این جشنواره، ایشان آثار خود را بدون درخواست حق النشر و حق التالیف واگذار کردند و گفتند برای امام زمان آنها را چاپ کنید.

آقای حسینی وزیر ارشاد که از سابق به ایشان ارادت داشت، وقتی گفتم ایشان تمام آثارش را مجانی واگذار می کند، خیلی خوشحال شد.

چند نکته مهم دیگر؛ نخست بسیج علماء و مراجع نجف در حمایت از امام

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام در ادامه شرح دیگر اقدامات مهم آیت الله محمدباقر موحد ابطحی تصریح کرد: یکی از اقدامات آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی مربوط می شود به سال 42 وقتی که امام دستگیر شدند و صحبت از اعدام امام به میان آمد. آیت الله موحد ابطحی که در آن زمان در نجف بودند، شبانه جمعی از علما و فضلا همچون آیات عظام خویی، خوانساری، شیرازی، سیدمحمود شاهرودی را جمع کردند و به منزل آیت الله العظمی سید محسن حکیم رفتند تا ایشان با فشار به شاه ایران جلوی این اعدام را بگیرند که ایشان نیز با رییس جمهوری وقت عراق ارتباط برقرار کردند که باعث شد آسیبی به امام وارد نشود.

به زیر کشیدن مجسمه شاه و ساخت بزرگترین تونل خاورمیانه

علاوه بر آن در ادامه نقش آیت الله موحد ابطحی در برقراری انقلاب اسلامی می توان اشاره ای داشت به راهپیمایی اعتراضی مردم اقلید به رهبری ایشان به سوی آباده که در آنجا اقدام به پایین کشیدن مجسمه شاه کردند که این حرکت پیش از آن فقط در ورامین رخ داده بود.

همچنین از جمله دیگر اقدامات عمرانی و اجتماعی آن فقیه بزرگوار ساخت بزرگترین تونل خاورمیانه در جاده اقلید به یاسوج است که این تونل بعد از 8 سال با طول 2610 متر با پیشنهاد و پیگیری های آیت الله موحد ابطحی ساخته شد تا دسترسی به 90پارچه آبادی از طریق این جاده با امنیت و سرعت بیشتری برقرار شود.

ساخت این طول که نام امام زمان (عج) را نیز برخود دارد از این بابت قابل توجه است که باتوجه به شرایط محیطی و جغرافیایی منطقه، علیرغم پیش بینی ها، بدون هیچ تلفاتی تونل ساخته شد.

هم اکنون این تونل افتتاح شده است و مردم از طریق آن رفت و آمد می کنند که البته بخشی از آن نیاز به تکمیل شدن دارد.

ماجرای از دست دادن چشم و تاسیس دارالشفا و خرید دستگاه MRI

خواهرزاده آیت الله موحد ابطحی در بیان حادثه ای که منجر به از دست دادن چشم این عالم بزرگوار شد، توضیح داد: 40 سال پیش در زمان آیت الله العظمی بروجردی برف زیادی آمد به طوری که مردم در پشت برف در راه ها و روستاها گیر کردند که برای آقای ابطحی خبر آوردند که زن بارداری در میان گرفتارشدگان در برف حضور دارد که حاج آقای ابطحی با بسیج کردن مردم به کمک رفتند و آن زن باردار نجات یافت که به دلیل سرمایه شدید، چشم آیت الله موحد ابطحی دچار یخ زدگی شد و ایشان چشمشان را در آن عملیات کمک رسانی از دست دادند که با این وجود چندین دهه با همان یک چشم اقدام به تالیف و تحقیق می کردند.

همینطور باید اشاره کرد به این نکته که آیت الله موحد ابطحی که 50هزار متر زمین را برای تاسیس بیمارستان اقلید اهدا کرده بود، دست به تاسیس و تجهیز دارالشفایی با مساحت 1600 متر در سه طبقه زد که برای رفاه و حفظ سلامت مردم اقدام به خریداری دستگاه MRI پیشرفته ای نمود که معمولا دستگاه MRI برای شهرها و روستاهای زیر صدهزار نفر اختصاص پیدا نمی کند.

ضمن اینکه محقق پروری از جمله دیگر خصوصیات آیت الله سیدمحمد باقر موحد ابطحی است. چراکه خیلی از محققانی که اکنون مشغول به فعالیت هستند قبلا در موسسه تحقیقاتی، شاگرد ایشان بوده اند.

* گفت و گو از امیررضا قویدل