راهی تازه که باز شد

به گزارش گروه راهبرد خبرگزاری دانا (داناخبر) نشست هفتگی شهر کتاب روز سه‌شنبه ۳۰ دی ماه به بحث و گفت‌ وگو پیرامون «عهد عتیق» اختصاص داشت.

روزنامه ایران نوشت: ترجمه‌ فارسی این کتاب به تازگی به قلم پیروز سیار و به همت انتشارات هرمس منتشر شده است. در این نشست علاوه بر مترجم، بهاءالدین خرمشاهی، کامران فانی و مهراب صادق‌نیا در مرکز فرهنگی شهر کتاب حاضر شده بودند.

در آغاز این نشست، علی‌اصغر محمدخانی دبیر جلسه و معاون فرهنگی موسسه شهر کتاب، با اشاره به حوادث اخیر شارلی ابدو، با اظهار تاسف از فضای ستیز پدید آمده میان ادیان، گفت: پیام پیامبران اختلافی با یکدیگر ندارد و انبیا یکسره مهربانی و عطوفت را تبلیغ کرده‌اند. اما این پیروان هستند که در طول تاریخ با هم به اختلاف خورده‌اند.

وی اظهار امیدواری کرد که این جلسه و جلساتی مانند آن بتوانند برای شناخت بیشتر و در نتیجه ستیزه کمتر گام بردارند.

محمدخانی با این مقدمه از پیروز سیار، مترجم عهد عتیق دعوت کرد تا سخنان خود را آغاز کند.

پیروز سیار با اشاره به اهمیت تاریخی و دینی و فرهنگی کتاب مقدس و ذکر این نکته که بخش‌هایی از این کتاب مانند کتاب استر و طوبیا به طور مستقیم به تاریخ ایران مربوط است و از این حیث برای خواننده فارسی‌زبان جذابیت دارد، ترجمه حاضر از این کتاب را حاصل طرحی بلنددامن دانست و پیشینه‌ آن را سال 76 شمرد که در آن سال به ترجمه بخش‌های ترجمه‌نشده از عهد عتیق پرداخته بود و در دنباله این طرح در سال 1380، «ک‍ت‍اب‌ه‍ایی‌ از ع‍ه‍د ع‍تیق» (ک‍ت‍اب‌ه‍ای‌ ق‍ان‍ون‌ ث‍انی‌) ب‍ر اس‍اس‌ ک‍ت‍اب‌ م‍ق‍دس‌ اورش‍لیم‌، توسط نشر نی منتشر شده است. او پس از این، به سراغ عهد جدید رفت که با دشواری‌های بسیار بویژه در رسالات پولس در سال 87 موفق شد آن را به نشر بسپارد. او ادامه منطقی این طرح را ترجمه عهد عتیق دانست که هم‌اکنون به همت نشر هرمس منتشر شده است.

سیار اذعان کرد این کتاب‌ها برخلاف انتظار او با استقبال بازار مواجه شده به گونه‌ای که هم‌اکنون کتاب های قانونی ثانی به چاپ نهم و عهد جدید به چاپ سوم رسیده است.

او وجه امتیاز ترجمه حاضر از عهدین را پانوشت‌های تفسیری و توضیحی آن دانست، چرا که یک متن بدون آگاهی از زمینه و زمانه آن قابل درک نیست؛ بویژه برای کتاب‌های بزرگ دینی که پایه‌گذار فرهنگ دینی شده‌اند و همچنان نیز هستند. این متون باید در زمینه تاریخی اجتماعی و سیاسی خود فهم شوند و از این رو ضرورت دارد کتب مقدس با حواشی تفسیری منتشر شوند. به بیان سیار، اگر ما از این تاریخچه بگذریم در واقع خود را از اندوخته‌ای عظیم محروم کرده‌ایم. او ادعا کرد این کار در زبان فارسی بی‌سابقه است و در زبان‌های دیگر نیز سابقه‌ چندانی ندارد. در فرانسه این امر بعد از جنگ جهانی دوم با کتاب اورشلیم آغاز شده که سیار نیز همین کتاب را پایه اثر خود قرار داده است، گرچه او ترجمه‌های دیگر را نیز در این حوزه در زبان‌های فرانسه، عربی و فارسی مد نظر داشته‌است. او یکی دیگر از مزایای ترجمه خود را اشاره دقیق به منابع برشمرد که در ترجمه‌های قدیم دیده نمی‌شود و یک کاستی به حساب ‌می‌آید.

در ادامه نشست، کامران فانی جایگاه پیروز سیار را منحصر به فرد دانست که 20 سال از عمرش را یکسره وقف کاری کرده که تصوری نیز از آن نداشته و امروز او بدون اینکه الزاما بخواهد، متخصص ادیان ابراهیمی شده است.

فانی سابقه ترجمه کتاب مقدس به فارسی را دیرین دانست و گفت نخستین بار این کتاب در هزار و 500سال پیش به پهلوی درآمده و پس از آن نیز این کار به صورت جسته‌وگریخته دنبال شده‌است. اما در قرن نوزدهم این امر جدی گرفته شد و در 1904 شکل استاندارد شده‌ای که امروز کم و بیش در اختیار همه است توسط مترجمان فرنگی و به اصطلاح لهجه‌دار فراهم شد؛ متنی که با‌وجود خامی و دیریابی، نقش خود را ایفا کرده و بسیار هم تاثیرگذار بوده است.

فانی ترجمه سیار را به «گشودن راهی تازه» تعبیر کرد که سیار آن را با فداکاری به دست آورده‌است. با این حال، هنوز سه برابر حجم ترجمه شده باقی مانده که ایشان آن را ادامه خواهند داد و البته تنها خود او است که در ایران می‌تواند این کار را ادامه دهد.

وی همچنین وجه دیگری از این ترجمه را آشنایی مخاطب فارسی‌زبان با قرائت کاتولیکی از مسیحیت دانست، چرا که ترجمه قرن نوزدهم مورد اشاره از طریق پروتستان‌ها انجام شد. در انتها نیز او ترجمه سیار را در نهایت دقت و امانت برشمرد و شیوایی و رسایی و امروزی بودن ترجمه به جای نثر آرکاییک و کهن‌گرا را از امتیازات کتاب حاضر خواند.

سپس بهاءالدین خرمشاهی رشته سخن را به دست گرفت و با ذکر دو خاطره و چند شوخی، جمع را از حالت رسمی خارج کرد. وی ترجیح داد به جای سخنرانی مفصل، شعری را که برای سیار سروده بود قرائت کند و پرسش‌های خود را به صورت مکتوب به او داد تا در بخش پرسش و پاسخ به آن پاسخ داده شود.

آخرین سخنران برنامه، حجت‌الاسلام دکتر مهراب صادق‌نیا، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب بود که خاص‌ترین بخش برنامه بود و در پایان برنامه نیز حاضران با جمع‌شدن دور او سعی کردند ادعاهای او را به چالش بکشند.

وی با ستودن اثر سیار، دست زدن به چنین کاری را دشوار و پرمخاطره خواند. با این حال، صادق‌نیا این ترجمه را مانند ساختن یک گوشی بسیار خوب در جایی دانست که امکان مخابره وجود ندارد. 

از نظر وی، این کتاب باید برای سازگاری بافتار کتاب مقدس و مخاطب ایرانی تلاش می‌کرد اما مقدمه سیار از عهده این مهم برنیامده است و کماکان فاصله بسیاری میان مخاطب و متن وجود دارد. مترجم با نگاهی سکولار و ادبی به متن نگاه کرده و نه یک نگرش دینی و یهودی. مخاطب پس از مواجهه با این اثر درگیر فضای یهودی و مسیحی نخواهد شد چرا که در جامعه ما مجموعه‌ای از پنداره‌ها درباره این متن وجود دارد از جمله اینکه جامعه ما معتقد است تورات کتابی اصیل نیست.

صادق‌ نیا پس از این مقدمه، به بیان اجمالی تاریخ کتاب مقدس در یهودیت و مسیحیت پرداخت و بیان کرد که منظور مترجم از کتاب اورشلیم احتمالا نسخه اورشلیم است که متن عبرانی کتاب مقدس است و در سنت یهودی پایه قرار گرفته و در برابر آن سنت کلیسای مسیحی نسخه یونانی را مبنا قرار داده که توسط 72 نفر به این زبان درآمده و هفت کتاب افزون بر نسخه اورشلیم دارد. در قرون وسطی پروتستان‌ها برای بازگشت به متون اصلی به نسخه اورشلیم رجوع کردند و به سنت یهودی نزدیک شدند. استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اغلب ترجمه‌های فارسی را از نسخه‌های پروتستان دانست.

وی برای اینکه جایگاه کتاب مقدس نزد یهودیان مشخص شود، اشاره کرد که مرجعیت دینی پس از اسارت بابل با کتاب مقدس بوده است هر چند که یهودیان نباید به فهم مستقیم آن دست بزنند و این کار باید از طریق سنت شفاهی، تلمود، انجام شود. از دیدگاه یهودیان، تورات ازلی است و خدا بر اساس نقشه تورات جهان را نقاشی کرده و بخشی از آن را به موسی داده است. از این رو، تورات به تمامی، وحی الهی است. این دیدگاه، در هر دو رویکرد ارتدوکس مسیحی و یهودی وجود دارد. از این منظر، این کتاب تاریخی نیست و حتی سفر خروج نیز اخلاقی و فقهی فهم می‌شود.

پس از این سخنان، نوبت سیار بود تا به انتقادهای صادق‌نیا و همچنین پرسش‌های مکتوب خرمشاهی پاسخ دهد. او کتاب اورشلیم را عنوان کتابی خواند که پیشینه چندانی ندارد و پس از جنگ جهانی دوم در 1955 به فرانسه ترجمه شده و الزاما همان نسخه اورشلیم نیست، چنانچه هفت کتاب اسکندریه نیز در آن موجود است.

وی با اشاره به اینکه ترجمه او روایت مسیحیت از میراث یهودیان است، مقدمه خود را صرفا برای مخاطب عام دانست که در آن حوصله‌ای برای بحث‌های سنگین وجود نداشته است.

سیار همچنین در پاسخ به خرمشاهی که چرا «اسراییل» را به جای «بنی‌ اسراییل» به‌کار گرفته‌است، با اذعان به تردید خود در استفاده از این واژه، این انتخاب را برای وفاداری به متن دانست.

وی در دقایق پایانی این نشست در مورد اشکال ترجمه از زبان دوم در مورد متن کتاب مقدس توضیحاتی داد و با بیان تاریخچه ترجمه و استفاده از کتاب مقدس بیان کرد که چه در عالم مسیحیت و یهود و چه در ترجمه‌های فارسی پیش از این، همواره زبان دوم به کار گرفته شده‌است. چنانچه مرجع اصلی کلیسای مسیحی متن یونانی اسکندریه بوده‌است و پس از ترجمه کتاب مقدس به لاتین در قرن پنجم همین ترجمه سال‌های سال مرجع مسیحیت قرار می‌گیرد. در فارسی نیز عمدتا ترجمه این متن با واسطه زبان سریانی صورت گرفته و نیز کتاب یونانی اسکندریه مرجع اصلی ترجمه‌های کهن بوده‌است.

سیار البته به خاطر ساخت‌یافته بودن چارچوب ترجمه کتاب مقدس اشکالی جدی را بر این امر وارد ندانست، هر چند که به اولویت زبان اول اذعان کرد.