نقش رستم یکی از مهم‌ترین و زیباترین آثار باستانی ایران در روستای زنگی آباد در شمال شهرستان مرودشت استان فارس در فاصلهٔ ۶ کیلومتری از تخت جمشید در کوه حاجی آبادقرار دارد.
به گزارش میز ایرانگردی خبرگزاری دانا، نقش رستم اولین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی توسط ارنست هرتسفلد بررسی و کاوش شد.
این محوطه بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت.
در نقش رستم آثار سه دوره ایلامی ( 600 تا 2000 ق.م )دوره هخامنشی (600 تا 330 ق.م )دوران ساسانی ( 224 تا 651 م.) وجود دارد.
این مجموعه از حدود سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی مورد توجه بوده است .زیرا آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی و نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان,بنای کعبه زرتشت و نقش‌برجستهٔ ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند.
دردورهٔ ساسانی، محوطهٔ نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته‌است.
کتیبه ای نیز از دوران معاصر ( حدود 100 سال پیش ) وجود دارد.
در قدیم، نام این مکان سه‌گنبدان یا دوگنبدان بوده‌است که در بین مردم منطقه، به کوه حاجی‌آباد،کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز معروف بوده و احتمالا پس از آنکه ایرانیان بین رستم، پهلوان شاهنامه و سنگ‌نگاره‌های شاهان ساسانی ارتباط برقرار کردند نام نقش رستم به این مکان داده شد.
قدیمی‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دورهٔ ایلام است که نقش دو ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه را به‌تصویر کشیده که روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند. ولی بعدها در دورهٔ ساسانی، بهرام دوم بخش‌هایی از آن را پاک کرد و نقش خود و درباریانش را به جای آن تراشید.
چهار آرامگاه در این مکان قرار دارذ که آرامگاه پادشاهان هخامنشی هستند و متعلق به خشایارشاه ( 0445-486 ق.), داریوش (486-522 ق . م) اردشیر اول (424-465 ق . م),داریوش دوم (405-424 ق . م)است.
عرض هر یک از آرامگاه‌ها 19 و طول آنها 93/22 متر است و تقریباً در ارتفاع 26 متری قله کوه قرار دارند.
همهٔ آنها از ویژگی‌های یکسانی برخوردارند.از بین 4 آرامگاه موجود، فقط آرامگاه داریوش اول کتیبه دارد.
آرامگاه خشایارشا در سمت راست آرامگاه داریوش اول قرار دارد,آرامگاه اردشیر اول در سمت چپ آرامگاه داریوش اول قراردارد.
آرامگاه داریوش دوم غربی‌ترین آرامگاه هخامنشی نقش رستم است.
از بین این 4 آرامگاه، آرامگاه خشایارشا بهتر از همه حفظ شده‌است.
فضای خارجی آرامگاه‌ها که عموماً مشابه هم هستند ، دارای نقش برجسته پادشاه که کمانی در دست دارد، می‌باشد؛ در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده در گوشه سمت راست نقش ماه مشاهده می‌شود در پایین سکو، نقش نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته اند.
ستون هایی نیز دیده می‌شود که سر ستون آنها، دارای گاو دو سر مانند سر ستون‌های تخت جمشید است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش‌ها دیده می‌شود که با یک دسته نیلوفر آبی تزیین شده است.
درِ ورودی آرامگاه‌ها به شکل مربع می‌باشد. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این کار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می‌گرفت و به این وسیله مهرمی‌شد.
شکل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش کبیر در کتیبه‌های میخی و آرامی آن است.
راهروی داخل آرامگاه داریوش کبیر 72/18 طول و 70/3 متر عرض دارد , در این آرامگاه 9 تابوت سنگی وجود دارد که در یک ردیف در سنگ کنده شده و به داریوش کبیر، ملکه و سایر بستگان او تعلق دارد.
طول، عمق و عرض این تابوت‌ها 10/2 × 05/1× 05/1 متر و ضخامت ( سنگ ) هر یک 5/17 سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشکیل می‌دهد.
کعبه زرتشت بنای سنگی این مجموعه در دورهٔ هخامنشی ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دورهٔ ساسانی به آن بُن خانک گفته می‌شده .
از زمان حمله اعراب به ایران به اشتباه نام کعبه زرتشت به آن دادند.آنها از آن جا که فکر می‌کردند هر دینی می‌بایست برای خود بتکده یا مرکزیتی برای خود داشته باشد این بنا را کعبه زرتشتیان نامیدند.
بر سه گوشهٔ این بنا دو کتیبه از شاپور اول و کرتیر نوشته شده‌است که از نظر تاریخی ارزش زیادی دارند.
برخی از باستان‌شناسان این بنا را آرامگاه دانسته‌اندو بعضی دیگر مانند رومن گیرشمن و اشمیت، گفته‌اند که کعبهٔ زرتشت آتشگاهی بوده‌است که آتش مقدس را در درون آن قرار می‌داده‌اند, گروهی دیگر از جمله هنری راولینسون و والتر هنینگ معتقدند که این بنا گنج‌خانه و محل نگهداری اسناد دینی و اوستا بوده‌است. گروه اندکی هم این بنا را پرستشگاه آناهیتا می‌دانند و معتقدند که مجسمهٔ این ایزدبانو در کعبهٔ زرتشت نگهداری می‌شده‌است.بعضی گفته‌اند این بنا رصدخانه بود.
برخی از مورخان گفته اند کتاب اوستا که بر 12 هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند که این اتاق آرامگاه بردیا، پسر کوروش بود که به وسیله برادرش کمبوجیه کشته شد.
این بنا تماماً از سنگ آهکی سفید و سیاه ساخته شده است.
آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل سنگ نگاره هایی است که عبارتند از:
سنگ‌نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان در گوشهٔ شرقی محوطهٔ نقش رستم، بر سینهٔ صخره‌ای تراشیده شده که ۲ متر از سطح زمین، فاصله دارد و ۶٫۶۵ متر پهنا و ۲٫۴۰ متر بلندی دارد یکی از نخستین تصاویر انسان‌دیسی از اهورامزدا را به نمایش می‌گذار , این نقش با توجه به کتیبه‌های آن صحنه‌ای را نشان می‌دهد که هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب هستند و زیر پای اسب هرکدام یک نفر افتاده است.
در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ سنگ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم،قرار دارد که یادگار فتحی است که ایرانیان در شهر رها کردند و سپاه روم را شکست دادند و صحنهٔ اسارت والرین و فیلیپ عرب را نشان می‌دهد که به‌دستور شاپور اول در حدود سال ۲۶۲ میلادی تراشیده شده‌است و حدودا ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض دارد .
در کنار نقش اهورامزدا و اردشیربابکان سنگ‌نگاره بهرام دوم و درباریان قرار دارد که بر روی یک سنگ نگارهٔ ایلامی کنده شده در وسط این نقش، بهرام دوم که به‌صورت تمام قد ایستاده و رو به چپ دارد، نقش شده و سه نفر به‌حالت نیم‌تنه در پشت سر او، و پنج نفر دیگر به حالت نیم‌تنه در جلوی روی بهرام قرار دارند و دارای ۵ متر طول و ۲٫۵ متر عرض است.
زیر آرامگاه داریوش بزرگ سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم قرار دارد که شامل دو سنگتراشی بزرگ و بسیار آسیب‌دیده است. هر دو صحنه، نبرد پادشاهان اسب سوار را نشان می‌دهد.
سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی در این مجموعه قرار دارد, نرسی تاجی زیبا روی سرش دارد و دست چپش را دراز کرده و حلقه‌ای را از آناهیتا، ایزدبانوی آب،گرفته است.
در غرب سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی، قسمت بزرگی از کوه به صورت مستطیل و به طول ده متر و ارتفاع ۵ متر به منظور ایجاد نقش، تراشیده شده ولی تا سال ۱۸۲۱ میلادی هیچ اثری بر آن کنده نشده بود. این صفحه چنان باشکوه و عمیق تراشیده شده و شیوهٔ تراش آن به صفحهٔ فرهادتراش در بیستون شباهت بسیار دارد.
در سال ۱۸۲۱ میلادی (۱۲۳۷ قمری)، یکی از مالکان محلی دستور داد تا قبالهٔ ملک حاجی‌آباد را به نام او با خط فارسی نستعلیق در بیست و چهار سطر، در میان صفحهٔ تراشیده شده نقش کنند.
سنگ‌نگاره نبرد هرمز دوم در زیر آرامگاه اردشیر یکم و سنگ‌نگارهٔ نیمه‌تمام آذرنرسه قرار دارد که توسط اشمیت از زیر خاک بیرون آورده شده . در این نقش، هرمز دوم که سوار بر اسب است، دشمن را سرنگون کرده و نیزهٔ بلندی در شکمش فرو برده‌است.این نقش ۸٫۴۰ متر طول و ۴ متر عرض دارد.
زیر آرامگاه داریوش دوم نبرد شاپور دوم درصحنهٔ نبردی کنده‌کاری شده که ۷٫۶۰ متر طول و در حدود ۳ متر عرض دارد و سوار تاجداری را نشان می‌دهد که نیزهٔ بلندی را در گردن دشمنی اسب‌سوار فرو کرده‌است.
تاریخ و پیشینهٔ این نقش و هویت شاه پیروزمند، مشخص نیست. ولی هنینگ و اشمیت آن را متعلق به دورهٔ شاپور دوم می‌دانند.
دو چهار طاقی کوچک از سنگ کوه بر کنار راه تراشیده شده است، قبلاً آتشدان شناخته می‌شد ولی امروزه نظر بر این است که این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان‌های پاک شده‌ی دو تن از بزرگان ساسانی بوده است.
در دامنه پایین کوهستان حفره‌های مکعب شکلی در سینه‌ی کوه قرار دارد که اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شکل گرفته بود. برخی از این استودان‌ها دارای کتیبه هستند و همگی متعلق به قرن هفتم و هشتم میلادی می‌باشند.
این محوطه بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت.
در نقش رستم آثار سه دوره ایلامی ( 600 تا 2000 ق.م )دوره هخامنشی (600 تا 330 ق.م )دوران ساسانی ( 224 تا 651 م.) وجود دارد.
این مجموعه از حدود سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی مورد توجه بوده است .زیرا آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی و نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان,بنای کعبه زرتشت و نقش‌برجستهٔ ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند.
دردورهٔ ساسانی، محوطهٔ نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته‌است.
کتیبه ای نیز از دوران معاصر ( حدود 100 سال پیش ) وجود دارد.
در قدیم، نام این مکان سه‌گنبدان یا دوگنبدان بوده‌است که در بین مردم منطقه، به کوه حاجی‌آباد،کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز معروف بوده و احتمالا پس از آنکه ایرانیان بین رستم، پهلوان شاهنامه و سنگ‌نگاره‌های شاهان ساسانی ارتباط برقرار کردند نام نقش رستم به این مکان داده شد.
قدیمی‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دورهٔ ایلام است که نقش دو ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه را به‌تصویر کشیده که روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند. ولی بعدها در دورهٔ ساسانی، بهرام دوم بخش‌هایی از آن را پاک کرد و نقش خود و درباریانش را به جای آن تراشید.
چهار آرامگاه در این مکان قرار دارذ که آرامگاه پادشاهان هخامنشی هستند و متعلق به خشایارشاه ( 0445-486 ق.), داریوش (486-522 ق . م) اردشیر اول (424-465 ق . م),داریوش دوم (405-424 ق . م)است.
عرض هر یک از آرامگاه‌ها 19 و طول آنها 93/22 متر است و تقریباً در ارتفاع 26 متری قله کوه قرار دارند.
همهٔ آنها از ویژگی‌های یکسانی برخوردارند.از بین 4 آرامگاه موجود، فقط آرامگاه داریوش اول کتیبه دارد.
آرامگاه خشایارشا در سمت راست آرامگاه داریوش اول قرار دارد,آرامگاه اردشیر اول در سمت چپ آرامگاه داریوش اول قراردارد.
آرامگاه داریوش دوم غربی‌ترین آرامگاه هخامنشی نقش رستم است.
از بین این 4 آرامگاه، آرامگاه خشایارشا بهتر از همه حفظ شده‌است.
فضای خارجی آرامگاه‌ها که عموماً مشابه هم هستند ، دارای نقش برجسته پادشاه که کمانی در دست دارد، می‌باشد؛ در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده در گوشه سمت راست نقش ماه مشاهده می‌شود در پایین سکو، نقش نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته اند.
ستون هایی نیز دیده می‌شود که سر ستون آنها، دارای گاو دو سر مانند سر ستون‌های تخت جمشید است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش‌ها دیده می‌شود که با یک دسته نیلوفر آبی تزیین شده است.
درِ ورودی آرامگاه‌ها به شکل مربع می‌باشد. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این کار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می‌گرفت و به این وسیله مهرمی‌شد.
شکل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش کبیر در کتیبه‌های میخی و آرامی آن است.
راهروی داخل آرامگاه داریوش کبیر 72/18 طول و 70/3 متر عرض دارد , در این آرامگاه 9 تابوت سنگی وجود دارد که در یک ردیف در سنگ کنده شده و به داریوش کبیر، ملکه و سایر بستگان او تعلق دارد.
طول، عمق و عرض این تابوت‌ها 10/2 × 05/1× 05/1 متر و ضخامت ( سنگ ) هر یک 5/17 سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشکیل می‌دهد.
کعبه زرتشت بنای سنگی این مجموعه در دورهٔ هخامنشی ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دورهٔ ساسانی به آن بُن خانک گفته می‌شده .
از زمان حمله اعراب به ایران به اشتباه نام کعبه زرتشت به آن دادند.آنها از آن جا که فکر می‌کردند هر دینی می‌بایست برای خود بتکده یا مرکزیتی برای خود داشته باشد این بنا را کعبه زرتشتیان نامیدند.
بر سه گوشهٔ این بنا دو کتیبه از شاپور اول و کرتیر نوشته شده‌است که از نظر تاریخی ارزش زیادی دارند.
برخی از باستان‌شناسان این بنا را آرامگاه دانسته‌اندو بعضی دیگر مانند رومن گیرشمن و اشمیت، گفته‌اند که کعبهٔ زرتشت آتشگاهی بوده‌است که آتش مقدس را در درون آن قرار می‌داده‌اند, گروهی دیگر از جمله هنری راولینسون و والتر هنینگ معتقدند که این بنا گنج‌خانه و محل نگهداری اسناد دینی و اوستا بوده‌است. گروه اندکی هم این بنا را پرستشگاه آناهیتا می‌دانند و معتقدند که مجسمهٔ این ایزدبانو در کعبهٔ زرتشت نگهداری می‌شده‌است.بعضی گفته‌اند این بنا رصدخانه بود.
برخی از مورخان گفته اند کتاب اوستا که بر 12 هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند که این اتاق آرامگاه بردیا، پسر کوروش بود که به وسیله برادرش کمبوجیه کشته شد.
این بنا تماماً از سنگ آهکی سفید و سیاه ساخته شده است.
آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل سنگ نگاره هایی است که عبارتند از:
سنگ‌نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان در گوشهٔ شرقی محوطهٔ نقش رستم، بر سینهٔ صخره‌ای تراشیده شده که ۲ متر از سطح زمین، فاصله دارد و ۶٫۶۵ متر پهنا و ۲٫۴۰ متر بلندی دارد یکی از نخستین تصاویر انسان‌دیسی از اهورامزدا را به نمایش می‌گذار , این نقش با توجه به کتیبه‌های آن صحنه‌ای را نشان می‌دهد که هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب هستند و زیر پای اسب هرکدام یک نفر افتاده است.
در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ سنگ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم،قرار دارد که یادگار فتحی است که ایرانیان در شهر رها کردند و سپاه روم را شکست دادند و صحنهٔ اسارت والرین و فیلیپ عرب را نشان می‌دهد که به‌دستور شاپور اول در حدود سال ۲۶۲ میلادی تراشیده شده‌است و حدودا ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض دارد .
در کنار نقش اهورامزدا و اردشیربابکان سنگ‌نگاره بهرام دوم و درباریان قرار دارد که بر روی یک سنگ نگارهٔ ایلامی کنده شده در وسط این نقش، بهرام دوم که به‌صورت تمام قد ایستاده و رو به چپ دارد، نقش شده و سه نفر به‌حالت نیم‌تنه در پشت سر او، و پنج نفر دیگر به حالت نیم‌تنه در جلوی روی بهرام قرار دارند و دارای ۵ متر طول و ۲٫۵ متر عرض است.
زیر آرامگاه داریوش بزرگ سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم قرار دارد که شامل دو سنگتراشی بزرگ و بسیار آسیب‌دیده است. هر دو صحنه، نبرد پادشاهان اسب سوار را نشان می‌دهد.
سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی در این مجموعه قرار دارد, نرسی تاجی زیبا روی سرش دارد و دست چپش را دراز کرده و حلقه‌ای را از آناهیتا، ایزدبانوی آب،گرفته است.
در غرب سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی، قسمت بزرگی از کوه به صورت مستطیل و به طول ده متر و ارتفاع ۵ متر به منظور ایجاد نقش، تراشیده شده ولی تا سال ۱۸۲۱ میلادی هیچ اثری بر آن کنده نشده بود. این صفحه چنان باشکوه و عمیق تراشیده شده و شیوهٔ تراش آن به صفحهٔ فرهادتراش در بیستون شباهت بسیار دارد.
در سال ۱۸۲۱ میلادی (۱۲۳۷ قمری)، یکی از مالکان محلی دستور داد تا قبالهٔ ملک حاجی‌آباد را به نام او با خط فارسی نستعلیق در بیست و چهار سطر، در میان صفحهٔ تراشیده شده نقش کنند.
سنگ‌نگاره نبرد هرمز دوم در زیر آرامگاه اردشیر یکم و سنگ‌نگارهٔ نیمه‌تمام آذرنرسه قرار دارد که توسط اشمیت از زیر خاک بیرون آورده شده . در این نقش، هرمز دوم که سوار بر اسب است، دشمن را سرنگون کرده و نیزهٔ بلندی در شکمش فرو برده‌است.این نقش ۸٫۴۰ متر طول و ۴ متر عرض دارد.
زیر آرامگاه داریوش دوم نبرد شاپور دوم درصحنهٔ نبردی کنده‌کاری شده که ۷٫۶۰ متر طول و در حدود ۳ متر عرض دارد و سوار تاجداری را نشان می‌دهد که نیزهٔ بلندی را در گردن دشمنی اسب‌سوار فرو کرده‌است.
تاریخ و پیشینهٔ این نقش و هویت شاه پیروزمند، مشخص نیست. ولی هنینگ و اشمیت آن را متعلق به دورهٔ شاپور دوم می‌دانند.
دو چهار طاقی کوچک از سنگ کوه بر کنار راه تراشیده شده است، قبلاً آتشدان شناخته می‌شد ولی امروزه نظر بر این است که این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان‌های پاک شده‌ی دو تن از بزرگان ساسانی بوده است.
در دامنه پایین کوهستان حفره‌های مکعب شکلی در سینه‌ی کوه قرار دارد که اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شکل گرفته بود. برخی از این استودان‌ها دارای کتیبه هستند و همگی متعلق به قرن هفتم و هشتم میلادی می‌باشند.
