در این میان کشور ما که همواره در مسائل علمی سعی کرده به عنوان یکی از سردرمداران منطقه نقش ایفا کند و حتی در سند چشم‌انداز 1404 دستیابی به مقام نخست علم و فناوری در منطقه را جزو اهداف اصلی خود برشمرده است به اندازه کافی نتوانسته بر این حوزه تمرکز و توجه کافی داشته باشد. در واقع عدم توجه کافی به حوزه پژوهش منجر به این شده که اغلب پژوهشگران و محققان در ایران تبدیل به پژوهشگران کتابخانه‌ای شوند به گونه‌ای که تحقیقات این افراد بیشتر در قالب مجلات و مقالات علمی در دسترس عموم قرار می‌گیرد و تاثیر ملموسی بر صنعت و اقتصاد و حل مشکلات جامعه و حتی کارآفرینی ندارد.
البته باید این نکته را متذکر شد تا زمانی که پژوهش در کشور در قالب یک کالای لوکس شناخته شود و ویژگی‌هایی همچون تقاضامحوری، نیازسنجی، قدرت حل مساله و پایه‌ریز نظام تنومند اقتصادی و اجتماعی را نداشته باشد و دانشگاهها پرداختن به این حوزه را چندان الزامی ندانند، قاعدتا نمی‌تواند نقش اصلی خود را در جامعه ایفا کند و به حاشیه نظام آموزش عالی کشور رانده می‌شود کمااینکه هم اکنون زمانی که صحبت از پیشرفت علمی ایران می‌شود همگان موضوع رتبه ایران در شاخص تولید علم را پیش می‌کشند در حالی که رتبه پانزدهم ایران در تولید علم جهان تنها مربوط به میزان تولیدات مقالات علمی می‌شود.
بر اساس این گزارش، پژوهش زمانی می‌تواند نقش حلال مشکلات و نردبان دستیابی به توسعه در جامعه را بازی کند که متولیان امر "جلوگیری از اتلاف بودجه و وقت، کاهش دوباره‌کاری و تصمیم‌گیری درست" را از جمله ویژگی‌های ذاتی پژوهش بدانند و این موضوع را نه در گفتمان و شعار بلکه در مقام عمل باور کنند، چرا که پژوهشگران و دانشگاهیان از جمله اصلی‌ترین مشکلات این حوزه را عدم اعتقاد متولیان و مدیران به پژوهش‌ورزی در برنامه‌ریزی‌های کشور عنوان و تاکید می‌کنند تا زمانی که متولیان امر تنها در مقام سخنوری و شعار جایگاه پژوهش ر ا در حیطه‌های مختلف ارتقا دهند نه تنها نتیجه ژرفی برجای نمی‌گذارد بلکه انگیزه محققان را در انجام پروژه‌های تقاضامحور کاهش می‌دهد.
همچنین در این میان باید به نقش منابع مالی نیز اشاره کرد که به دلیل عدم کفایت منابع مالی کنونی در امر پژوهش و هدایت نادرست منابع موجود به سمت مسیرهایی غیر از پژوهش، این حوزه با چالش‌هایی مواجه شده است. البته رویکرد متولیان دولتی بهره‌بردای دقیق و منطقی از حوزه پژوهش است اما این رویکرد در بخش بودجه ریزی و حمایت مالی هنوز چندان به منصه ظهور نرسیده است.
همچنین به گفته فعالان عرصه پژوهش بخش خصوصی که می‌تواند در راستای تامین منابع مالی نقش ارزنده‌ای را ایفا کند گاهی اوقات با در نظر گرفتن سوددهی و عدم ریسک‌پذیری، استانداردها و مبانی علمی را در طرح های پژوهشی مدنظر قرار نمی‌دهد و بیشتر به فکر سودآوری است که این موضوع منجر به عدم هزینه‌کرد این بخش در طرح‌های پژوهشی و دانش‌محور شده است.
دانشگاه مهد پژوهش‌محوری/ عدم بروزرسانی تجهیزات دانشگاهی طی 20 سال اخیر
از سوی دیگر، دانشگاه‌های ایران که یکی از مهدهای اصلی برای پژوهش‌محوری و تربیت پژوهشگران محسوب می شوند. طبق آنچه که مدیران برخی از این دانشگاهها اذعان می‌کنند هنوز به بلوغ کافی برای گذر از مرحله آموزش‌محوری و ورود به مرحله پژوهش محوری و کارآفرینی نرسیده‌اند.
سرپرست دانشگاه جامع علمی کاربردی در این راستا به خبرنگار ایسنا می‌گوید: متأسفانه اغلب قریب به اتفاق دانشگاه‌های کشور هنوز در مرحله اول، یعنی دانشگاه‌های آموزش محور قرار دارند، چون دانشگاه‌های پژوهش محور دانشگاه‌هایی هستند که محتوای آموزشی خود را براساس دستاوردهای پژوهشی تنظیم می‌کنند و فعالیتشان پژوهش محور می‌شود. در این شرایط به سختی می‌توان گفت که چند دانشگاه پژوهش محور در کشور در حال فعالیت است. در حال حاضر تنها تعدادی از دانشگاه‌های برتر در سراسر کشور در حال فعالیت به‌صورت پژوهش محور هستند و سایر دانشگاه‌های کشور در حال حاضر آموزش محور هستند و تا رسیدن به مرحله پژوهش محوری فاصله زیادی دارند.
دکتر محمدحسین امید ادامه می‌دهد: به هر حال در یک زمانی طولانی متقاضیان آموزش عالی خیلی بیشتر از ظرفیت دانشگاهها بودند، به همین دلیل سیاست‌های کمیت گرایانه در آموزش عالی خیلی رونق داشت و در دوره‌ای دانشگاهها به لحاظ کمی رشد کردند، حتی در دوره‌ای دانشگاه ها را ملزم می‌کردند که هم در کارشناسی هم کارشناسی ارشد و دکتری بیش از اعلام نیاز و ظرفیتشان دانشجو بگیرند.
وی توضیح می‌دهد: ایجاد این میزان ظرفیت زیاد آن هم بدون تامین زیرساخت های لازم باعث شد که دانشگاهها نتوانند فرآیند تبدیل شدن به دانشگاه پژوهش محور و تبدیل شدن به دانشگاه کارآفرین را طی کنند. حجم بالای متقاضیان ورود و تحصیل در دانشگاهها و اصرار دولت‌های وقت برای پذیرش این متقاضیان، باعث شد که آموزش، محور کار دانشگاهها قرار بگیرد. مواجهه دانشگاهها با محدودیت منابع برای کار پژوهشی نیز از دیگر عوامل عقب ماندگی دانشگاهها در تبدیل شدن به نسل های بعدی دانشگاهها است.
امید با اشاره به اینکه کشورهای در حال توسعه از ترکیه تا کُره و چین و ژاپن و اروپایی ها که جلوتر هستند همه اینها سهم تحقیقاتشان از تولید ناخالص ملی بیش از یک درصد هست و در بعضی جاها به 4 درصد می رسد، می‌گوید: کشور کُره 30 سال پیش به مراتب عقب افتاده‌تر بود ولی بعد از سی سال در رده کشورهای توسعه یافته قرار می‌گیرد دلیلش این است که در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری کرده، بخش خصوصی هم سرمایه گذاری کرده در تحقیق و توسعه و دولت هم حمایت کرده همانطور که گفتم سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی در کُره بالای سه درصد است. در کشور ما این سهم در طول سالهای بعد از انقلاب یکبار در سال 84-83 به حدود 0.7 درصد رسیده است و در تمام سالهای قبل و بعد از آن و در حال حاضر سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی زیر نیم درصد است.
به گفته سرپرست دانشگاه جامع علمی‌کاربردی، نیم درصد از تولید ناخالص ملی به تحقیقات می‌رسد از این نیم درصد، حدود 0.45 درصد در اختیار دستگاههای غیر از دانشگاه قرار گرفته، یعنی دانشگاهها از تولید ناخالص داخلی فقط 0.50 درصد سهم دارند در حالی که در دنیا بالای دو، سه درصد است. بنابراین چه توقعی داریم که دانشگاه‌هایی که از تولید ناخالص ملی برای تحقیق و پژوهش 0.50 درصد سهم دریافت می‌کنند، بخواهند پژوهش محور شوند، پژوهش هزینه و زیرساخت نیاز دارد. بیش از 20 سال است که نتوانستیم تجهیزات و آزمایشگاه‌هایمان را بروز کنیم در حالی که دنیا سال به سال در حال تغییر است. حتی در بعضی از رشته‌های تخصصی این تغییر به ماه رسیده است. در نانو، در بایو، در هوافضا این تحقیقات حتی به فصل و ماه می‌رسد. بنابراین، تحقیقات ما هم منابع و هم تجهیزاتش محدود است به همین دلیل نتوانستیم سرمایه گذاری کنیم و نتیجه‌اش این شده که به سمت آموزش و نه پژوهش و کارآفرینی حرکت کردیم.
ضرورت پژوهش‌محور کردن صنایع کشور/ کمبود تقاضای نیروی انسانی در نظام صنعتی
بر اساس این گزارش، از جمله موارد دیگری که می‌تواند در تقاضامحور کردن پژوهش در کشور کمک کند گسترش ارتباط این حوزه با صنایع مختلف است که این مساله نه تنها به خط تولید محصول در کشور رنگ و بوی علم و دانش می‌دهد بلکه از اتلاف وقت و هزینه و دوباره‌کاری جلوگیری می‌کند و همچنین می‌تواند اقبال عمومی را نیز جذب کند.
در این راستا مالک نادری با بیان اینکه هم‌اکنون در مسیر گسترش ارتباط دانشگاهیان با بخش صنعت در حال حرکت هستیم که در این راستا زمانی مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری شکل گرفت و در حال حاضر نیز شرکت‌های دانش‌بنیان در حال فعالیت و همچنین استارتاپ‌ها در حال شکل‌گیری هستند، به خبرنگار ایسنا می‌گوید: اما آنچه که مشخص بوده این است که ما به دلیل فراهم نبودن اکوسیستم و سهم زیر نیم درصد پژوهش در تولید ناخالص ملی با سرعت کمی در حال حرکت در این مسیر هستیم البته از سویی دیگر نیز اوضاع صنعت در کشور چندان تعریفی ندارد و این مساله به ارتباط این بخش با دانشگاه تاثیر بسزایی گذاشته است.
مدیر اداره ارتباط با صنعت و کارآفرینی دانشگاه امیرکبیر معتقد است: اگر چرخ صنعت خوب بچرخد پول بیشتری داشته و در ارتباط با بخش دانشگاهی کشور هزینه بیشتری می‌کند، اما متاسفانه فعالیت 90 درصد دانشگاه‌های کشور حول محور بخش‌های آموزشی است و این دانشگاهها به نوعی وقت آموزش عالی را پر می‌کنند و فقط 10 درصد دانشگاهها و مراکز با وجود کمبود امکانات با سرعتی معقول در حال فعالیت هستند.
وی افزایش سرعت حرکت دانشگاهها در مسیر توسعه را نیازمند حمایت‌های مادی و معنوی می‌داند و توضیح می دهد: با تکنولوژی سنتی نمی‌توان به پیشرفت دست یافت و باید باور کرد که تنها از طریق توسعه تکنولوژی می‌توان به سمت دستیابی به پیشرفت حرکت کرد که در این راستا لازم است فضای کسب‌وکار بهبود یابد زیرا در غیر این صورت حتی اگر پول تزریق شود نمی‌توان به جایی رسید.
همچنین معاون پژوهشی دانشگاه تربیت‌مدرس ضمن تاکید بر اینکه محوریت فعالیت صنعت باید به این صورت باشد که با گرفتن ماده اولیه و به‌کارگیری تعدادی نیروی انسانی متخصص و با برنامه‌ریزی و مدیریت علمی دقیق و صحیح و با استاندارد بالا مدام کار تولیدی کند و استانداردها و خط تولید خود را به‌روز کرده و به تنوع کالاهای خود بیندیشد تا بتواند نیازهای مردم را پاسخ دهد از عدم همگرایی صنعت با این ویژگی‌ها انتقاد کرد.
دکتر یعقوب فتح‌الهی با اشاره به اینکه عمده صنعت ما با برنامه‌های دانشگاهی واگرا است، به ایسنا می‌گوید: تا زمانی که ویژگی‌های متعالی در وجود صنعت و اقتصاد رسوب نکند این بخش به هیچ‌وجه با دانشگاه که در سطح بالا کار علمی می‌کند همگرا نمی‌شود، از طرفی در بدنه اقتصاد شکوفایی لازم به منظور بهبود امور تولید را نمی‌بینیم از این رو چگونه می‌توان توقع همگرایی دانشگاه و صنعت را داشت.
وی ضمن تاکید بر اینکه برای همگرایی صنعت با پژوهش باید اقتصاد در راستای شکوفایی، پویایی و پایایی حرکت کند توجه به برنامه‌ریزی دقیق برای تولید و شناسایی بازیگران اقتصادی و هدایت سرمایه‌ها برای رفع نیازهای ملی و نوسازی تولید را الزامی عنوان کرده و همچنین با طرح این سوال که در بدنه اقتصاد ما نشانی از نیاز به دانش و فناوری وجود دارد یا خیر؟ ادامه می‌دهد: محوریت فعالیت صنایع بر مدار علم، تکنولوژی و نوآوری ضروری است؛ کشور از نظر نیروی انسانی غنی است اما ما چه برنامه‌ای برای به‌کارگیری این نعمت الهی در راستای توسعه ملی داریم؟ باید از صنعتگران پرسید آیا برنامه‌ای برای جذب نخبگان دارند؟
از سوی دیگر، دبیر ستاد توسعه، فناوری و نوآوری در صنعت نفت، گاز و زغال سنگ ضمن تاکید بر نوسازی زیرساخت‌های آزمایشگاهی و کارگاه‌ها به افزایش تقاضا برای دانش و فناوری و پژوهش اشاره کرده و می‌گوید: عده‌ای مساله مازاد عرضه نیروی انسانی و عده‌ای مساله کمبود نیروی انسانی را مطرح می‌کنند که البته باید توجه داشته باشیم که این موضوع بستگی به سیاستگذاری‌های بخش اقتصاد و صنعت به عنوان بخش تقاضا دارد. بسیاری از شاخص‌ها نشان می‌دهد که نظام اقتصادی و صنعتی دچار کمبود تقاضای نیروی انسانی است.
جعفر توفیقی ادامه می‌دهد: همچنین عده‌ای معتقدند که این تعداد پژوهش و مقاله بدون بازخورد هستند اما طبق مطالعه‌ای که انجام دادم مدل‌های صنعتی کشورهای توسعه یافته در دل اقتصاد دانش‌بنیان می‌گنجد که این موضوع در کشور ما به صورت عینی وجود ندارد.
وی با بیان اینکه برخی عنوان می‌کنند که پژوهش در کشور باید ماموریت‌گرا شود، می‌گوید: پژوهش زمانی ماموریت‌گرا می‌شود که متقاضی وجود داشته باشد موضوعی که در صنعت هسته‌ای کشور تجربه کردیم که حتی می‌توان گفت یکی از دلایلی که ایران در برجام توانست حرف خود را به کرسی بنشاند پشتوانه علمی و دانش و فناوری بود.
فرهنگ و بطن جامعه باید پژوهش‌محور شود
به گزارش ایسنا، اگرچه توجه و تمرکز متولیان و مسؤولان به امر پژوهش ضرورتی انکار ناپذیر است و برای دستیابی به پیشرفت و حل مشکلات و نیازها در این حوزه باید اقدامات و برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای انجام شود اما عدم همخوانی فرهنگ جامعه با روحیه پژوهش‌محوری در به حاشیه رانده شدن پژوهش از متن به حاشیه نیز خود مزید بر علت شده است.
درواقع تا زمانی که آحاد جامعه تاثیر دستاوردهای پژوهشی در بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی را باور نکنند و ر وحیه پژوهش‌محور نداشته باشند و به نوعی فرهنگ‌سازی در این زمینه انجام نشود نمی‌توان انتظار ورود به مدینه فاضله توسعه را داشت.
بنابراین تامین منابع مالی و بودجه کافی، گسترش ارتباط علم با صنعت، پژوهش‌محور شدن دانشگاهها، نهادینه شدن فرهنگ پژوهش در میان مسؤولان، تربیت نیروی متخصص در امر پژوهش، ریسک‌پذیری بخش خصوصی در اجرای طرح‌های پژوهشی، تعیین اهداف مشخص در پژوهش، افزایش انگیزه پژوهشگران و محققان، به روزرسانی تجهیزات و فرهنگ‌سازی از طریق مبادی مختلف از جمله اصلی‌ترین مسائلی هستند که باید در امر پژوهش مورد توجه قرار گیرند که امید است این بار نه در مقام سخنرانی و شعار بلکه در حیطه عمل شاهد بروز تحولات عظیم و عمیقی در حوزه پژوهش باشیم.
