در فروردین سال ۱۳۸۷، علی‌محمد نوریان، رئیس وقت سازمان هواشناسی ایران در بازدید از یکی از ایستگاه‌های هواشناسی، خبر وقوع خشکسالی و کاهش شدید بارندگی در زمستان ۱۳۸۶ را اعلام کرد و این سازمان از ادامه یافتن خشکسالی برای ۴ سال، یعنی تا پایان سال ۱۳۹۰ خبر داد.
این رویداد همچنان ادامه دارد و تاکنون خسارات بسیاری را به کشور وارد کرده‌است؛ به گونه‌ای که مسؤولان کشور این خشکسالی را شدیدترین خشکسالی در ۴۰ سال اخیر ارزیابی کرده‌اند.
با توجه به افزایش جمعیت، دسترسی به منابع آب قابل شرب ضروری است؛ از این رو در حال حاضر سدسازی تنها راهکار تامین آب شرب است، ولی از سوی دیگر معضلات زیست محیطی زیادی را در کشور ایجاد کرده است که به گفته محققان دانشگاه تهران، تاکنون در اجرای پروژه‌های سدسازی رویکرد علمی و بدون توجه به مسایل زیست محیطی و اجتماعی حاکم بوده است.
دکتر سعید یوسفی، عضو هیأت علمی گروه «مدیریت پروژه و ساخت» دانشکده معماری دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه پروژه‌های سدسازی با هدف‌های متفاوتی طراحی و اجرا می‌شوند، گفت: سدها می‌توانند برای مهار سیلاب، تامین آب کشاورزی، تامین انرژی برق به عنوان انرژی پاک و تامین منابع آب شرب و صنعت تاسیس شوند.
وی، تامین نیازهای آبی و انرژی را یکی از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر کشورها نام برد و یادآور شد: بر اساس اسناد بالادستی وظیفه احداث سدها و سازه‌های آبی بر عهده وزارت نیرو است و این وزارتخانه با توجه به نیازهای اعلام شده و مطالعات انجام شده محاسبه می‌کند که به چه مناطقی چه میزان آب شرب و کشاورزی و غیره تخصیص دهد و بر اساس استراتژی مشخصی در این زمینه اقدام می‌کند.
یوسفی با اشاره به نحوه اجرای پروژه‌های سدسازی، افزود: بر اساس نیازسنجی‌های صورت گرفته پروژه‌هایی به نام پروژه‌های «تامین آب از طریق احداث سد» تعریف می‌شود. مراحل تکمیل این پروژه‌ها معمولا در 5 فاز مجزا صورت می‌گیرد.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران که خود بیش از 22 سال در صنعت سد و نیروگاه تجربه کاری و علمی دارد، فازهای «امکان‌سنجی» و «صفر» را از مراحل مطالعاتی احداث سد نام برد و یادآور شد: اینکه آیا امکان احداث سد وجود دارد، چه نوع سدی می‌تواند ساخته شود و اینکه در چه منطقه‌ای سد احداث شود، مطالعاتی است که در فاز امکان‌سنجی انجام می‌شود و مطالعات این فاز معمولا 2 تا 3 سال ممکن است زمان نیاز داشته باشد. در حقیقت در این فاز مکان اجرا و زمان شروع طرح مشخص شده و مشخصات اصلی طرح تعیین می‌شود.
وی افزود: با تهیه گزارش توجیهی فنی و اقتصادی طرح، بازدهی اقتصادی آن بررسی شده و اجرای طرح از نقطه نظر ضوابط و مقررات، مسائل زیست محیطی، تکنولوژی‌های ساخت و موارد دیگر تجزیه و تحلیل می‌شود و بعد از آن فاز صفر است که به آن فاز «شناخت» گفته می‌شود و در این فاز از میان پیشنهادات و گزینه‌های مختلف ارائه شده، یک یا چند گزینه برای بررسی بیشتر انتخاب خواهند شد.
یوسفی، فاز یک (توجیه‌پذیری و مطالعات اولیه) و فاز دو (تهیه آلبوم نقشه‌های اجرایی) را از دیگر مراحل احداث سدها نام برد و ادامه داد: در این مراحل نقشه‌های سد تکمیل می‌شوند که بر اساس آن کارفرما یا مالک پروژه اقدام به برگزاری مناقصه می‌کنند. برنده مناقصه که کمترین قیمت و بهترین توانایی را داشته باشد، پیمانکاری خواهد بود که اجرای فاز 3 یا همان عملیات اجرایی را به عهده خواهد داشت.
این محقق دانشگاه تهران، فاز 3 را از حساس‌ترین فازهای اجرای پروژه‌های سدسازی توصیف کرد.
یوسفی، با تاکید بر اینکه تکمیل فاز 3 به معنی ساخت محصولی به نام سد ( و نیروگاه) است، خاطرنشان کرد: از این به بعد فاز 4 آغاز می‌شود که به آن فاز «بهره‌برداری و نگهداری» از این محصول می‌گویند.
وی با اشاره به حوادث اخیری که در کشور در حوزه خسارات سیلاب و شکست بند محمدآباد جهرم در استان فارس اتفاق افتاد، تاکید کرد: این حوادث به ما گوشزد می‌کند که توجه بیشتری به مقوله بهره‌برداری و نگهداری در سدسازی داشته باشیم.
یوسفی با تاکید بر اینکه کارفرماها برای تهیه نقشه اجرایی و یا انتخاب پیمانکارها موظفند ملاک‌های خاصی را رعایت کنند، گفت: در حوزه سدسازی پیمانکاران سدسازی از سازمان برنامه و بودجه «رتبه کیفی» دریافت می‌کنند؛ از این رو رتبه‌بندی سازمان برنامه و بودجه در این زمینه بهترین ملاک است و کارفرماها موظف هستند از این پیمانکاران دعوت به همکاری کنند؛ چرا که مثلا پیمانکارانی که در ساخت تونل و یا مشاورانی که در طراحی بیمارستان فعالیت دارند، قاعدتا نباید در طراحی یا ساخت سد مشارکت داشته باشد.
عضو هیأت علمی گروه «مدیریت پروژه و ساخت» دانشکده معماری دانشگاه تهران در این باره توضیح داد: اگر سدی خیلی بزرگ و پیچیده باشد، باید به پیمانکارانی که دارای رتبه عالی هستند، واگذار شود.
وی افزود: فرآیندهای ذکر شده فوق در تکمیل سدها نه تنها در ایران، بلکه در اکثر نقاط دنیا رعایت می‌شود.
مطالعات زیست‌محیطی برای ساخت سد
این محقق با تاکید بر اهمیت مطالعات زیست‌محیطی و اجتماعی برای اجرای پروژه‌های سدسازی، گفت: این نوع مطالعات در فاز امکان‌سنجی، شناخت و توجیهی انجام می‌شود و در این مطالعات به موضوعاتی چون تغییر منابع و سفره‌های زیر زمینی، تغییر گونه‌های گیاهی، تردد جانوران، زندگی عشایر و بومی‌های منطقه، تغییر نحوه کشت محصولات کشاورزی و اثرات سد بر تغییرات شرایط آب و هوایی منطقه توجه می‌شود.
به گفته وی، به دلیل احداث مخازن بزرگ و تبخیر آب امکان تغییر آب و هوا در منطقه وجود دارد.
یوسفی با بیان اینکه در کنار مسایل زیست‌محیطی، مسایل اجتماعی نیز حائز اهمیت است، ادامه داد: علاوه بر آن احتمال آسیب به میراث فرهنگی با احداث سازه‌های سد وجود دارد و تمام این نگرانی‌ها در گزارش‌هایی به کارفرماها ارائه می‌شود.
وی در خصوص وضعیت ایجادشده در دریاچه ارومیه، گفت: وضعیت پیش آمده برای دریاچه ارومیه لزوما به دلیل احداث سد نبوده است و دلایل پیچیده‌ای باعث بوجود آمدن چنین شرایطی شده است که کارگروه‌های تخصصی در این زمینه مشغول کار هستند. به هر حال رعایت مسائل زیست‌محیطی در احداث سدها غیر قابل اجتناب است و در این زمینه وزارت نیرو ضمن رعایت الزامات زیست‌محیطی همکاری خوبی با سازمان محیط زیست دارد.
یوسفی با اشاره به برخی از ادعاها در زمینه اینکه طرح جامع بزرگ سدسازی در ترکیه باعث بروز مشکلاتی برای ایران شده است، اظهار کرد: مسایل محیط زیستی در پروژه‌های سدسازی بسیار مهم است و اتفاقا گزارش مشاوران در این زمینه به طور کامل به دست کارفرماها ارسال می‌شود. در این راستا، پیشنهاد می‌شود اثرات زیست محیطی احداث سدها در کشورهای اطراف بر روی شرایط زیست محیطی ایران توسط سازمان‌های مربوطه بررسی شود.
به گفته این محقق، مشاوران برای اجرای پروژه‌های سد، گمانه‌های عمیق تا 100 متر حفر می‌کنند تا علاوه بر بررسی جنس خاک و «سنگ پی» سد، گونه‌های گیاهی و زیستی و جانورانی را مورد بررسی قرار دهند و اثرات احداث سد بر روی محیط زیست را در مدت 2 تا 3 سال مورد بررسی قرار می‌دهند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران اضافه کرد: از لحاظ کارشناسی تمام مراحل مطالعات در پروژه‌های سدسازی انجام می‌شود، ولی ممکن است در لحظاتی که قرار است تصمیم‌گیری شود و به دلایل زیست‌محیطی طرحی متوقف شود، فشارهای زیادی بر تصمیم‌گیران وارد می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه مسایل زیست‌محیطی در پروژه‌های سدسازی تنها موضوع با اهمیت زیاد نیست، افزود: این در حالی است که بر اساس تجربیاتم در سایر کشورها مانند کانادا و نروژ مسایل زیست‌محیطی مهمترین فاکتور برای ادامه مسیر سدسازی بوده است، ولی در ایران لزوما مسایل زیست محیطی تنها ملاک اجرای پروژه‌های سد سازی نبوده است.
یوسفی در عین حال تاکید کرد: بر اساس دستورالعمل‌هایی که اخیرا ابلاغ شده است، سدسازی نمی‌تواند اجرایی شود، مگر آنکه مجوز رسمی سازمان محیط زیست را داشته باشد و معمولا این نوع پروژه‌ها این مجوزها را دارند؛ در غیر این صورت این پروژه‌ها موفق به دریافت بودجه‌های مورد نیاز از سازمان برنامه و بودجه نخواهند شد.
این محقق مدیریت پروژه، نمونه آن را ادامه ابر پروژه «انتقال آب دریای خزر به سمنان» دانست و گفت: این طرح از دولت قبل آغاز شد و به دلیل مخالفت سازمان محیط زیست در این دولت متوقف شده بود. با این حال، با هماهنگی‌هایی که صورت گرفته، قرار است ضمن رعایت مسائل زیست محیطی اجرای طرح نیز آغاز شود.
خارج شدن پروژه‌های سدسازی از دستور کار وزارت نیرو
وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر زیاده‌روی‌هایی در احداث سد در کشور صورت گرفته که انتقاداتی نیز از سوی وزیر نیرو به این امر شده است، اظهار کرد: اگرچه در جامعه سدسازی جهان نیز به یکباره حجم زیادی از طرح‌های سدسازی تعریف و به یکباره از دستور کار خارج نمی‌شوند؛ ولی از سوی دیگر باید از اینکه گفته می‌شود تعداد زیادی سد از دستور کار وزارت نیرو خارج شده است، استقبال کنیم.
یوسفی این امر را به معنای ایجاد تعادلی در طراحی و ساخت سدها دانست و تاکید کرد: ولی از سوی دیگر با توجه به مسایل مربوط به تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های اخیر که با آن مواجه هستیم، این سوال مطرح می‌شود که آیا جایگزینی برای حفظ منابع آب در اختیار داریم یا خیر.
وی با بیان اینکه من، نه طرفدار سدسازی و نه مخالف آن هستم، افزود: من طرفدار اعتدال در پیشرفت و آبادانی بلندمدت هستم و در دنیا نیز خط مشی تعادلی دنبال می‌شود، ولی سوال اساسی در این زمینه این است که اگر سدسازی نشود، آیا راهکار جایگزینی برای آن وجود دارد یا خیر.
یوسفی با تاکید بر اینکه کشورهایی مانند ترکیه و عراق در حال توسعه طرح‌های سدسازی هستند، اظهار کرد: آیا ما راهکارهایی برای ذخیره‌سازی منابع آب برای مواقع خشکسالی داریم و اگر داریم، باید مورد بررسی قرار گیرد. برنامه‌ریزی بلندمدت تامین و نگهداری منابع آب از اولویت‌های اساسی هر کشوری است. فراموش نکنیم که گفته می‌شود جنگ‌های آینده بر سر آب است.
بررسی وضعیت سدسازی و نگهداری از آنها در کشور
این محقق با بیان اینکه در فازهای اولیه پروژه‌های سد سازی مطالعات گسترده‌ای انجام می‌شود، افزود: پیشنهاد جدی من به جامعه سدسازی کشور این است که به مسایلی که تاکنون بی‌توجهی شده است مانند مسایل اجتماعی و ارتباط مردم ساکن در اطراف سدها، بیشتر توجه شود.
وی با بیان اینکه در این زمینه باید به گونه‌ای رفتار شود که مردم ساکن در اطراف سد، این سازه‌ها را بخشی از زندگی خود بدانند، به بیان مثال‌هایی از سایر کشورها پرداخت و گفت: در کشور کانادا وقتی پدیده جدیدی مانند سد وارد زندگی مردم اطراف سد می‌شود، برای جلوگیری از مهاجرت ساکنان این مناطق به شهرها و حفظ تعادل جمعیتی، دولت مرکزی 15 درصد مالکیت این محصولات را به مردم اطراف سد واگذار می‌کند و از این طریق بخشی از نگهداری و مراقبت از این محصولات گران‌قیمت توسط مردم انجام می‌شود.
یوسفی این امر را منجر به توسعه اشتغال در منطقه دانست و یادآور شد: این امر منجر به مطابقت مردم بومی با سد می‌شود؛ ولی متاسفانه در کشور ما کمتر به این مسایل توجه شده است و این در حالی است که حوادث بسیاری را پشت سر گذاشته‌ایم و لازم است به این مسایل توجه بیشتری داشته باشیم.
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران تاکید کرد: علاوه بر آن در تصمیمات شجاعانه مدیریتی در هر سطحی باید به مسایل زیست‌محیطی توجه شود، چرا که با اختلافات موجود در این زمینه کشور متضرر خواهد شد.
به گفته این محقق، در صورتی که تعداد سدها در کشور کم شود، منابع آب مورد نیاز ما کاهش می‌یابد؛ این در حالی است که در دنیا تلاش‌هایی برای تقویت منابع آبی دارند، چراکه آب برگ برنده هر کشوری در آینده است.
عدم رویکرد علمی به بهره‌برداری از سدها چالش دیگر سدها
وی، توجه به مسایل اقتصادی و استفاده از سرمایه‌ها و بخش خصوصی را از دیگر ضروریات اجرای پروژه‌های سدسازی نام برد و اظهار کرد: اگر بخواهیم سدها را در مدت 50 تا 100 سال در دل طبیعت نگهداری کنیم، باید نگرش متفاوتی در زمینه نگهداری و بهره‌برداری از سدها و نیروگاه‌ها داشته باشیم که در حال حاضر این نگرش در کشور وجود ندارد و صادقانه می‌گویم که در چندین سال اخیر نگرش علمی نسبت به بهره‌برداری و نگهداری از سدها نداشته‌ایم.
عضو هیأت علمی گروه «مدیریت پروژه و ساخت» دانشکده معماری دانشگاه تهران با بیان اینکه در قبل از انقلاب شرکت‌های سوئیسی طرح‌های کلانی برای نگهداری و بهره‌برداری از سدها ارائه دادند، خاطرنشان کرد: برای بهره‌برداری و نگهداری از سدها باید کل سدها مد نظر قرار گیرد و در این صورت نه تنها این سرمایه‌های عظیم ملی ایمن هستند، بلکه می‌توانند برای کشور سودآور و اشتغال‌زا نیز باشند.
وی، تقویت نگرش علمی و استفاده از ایده‌های خلاقانه را نیاز امروز جامعه سدسازی کشور دانست و ابراز امیدواری کرد که با توسعه این رویکرد از تکرار حوادث ناگواری چون شکست بند محمدآباد جهرم جلوگیری به عمل آید.
مدیریت ریسک
یوسفی، مدیریت ریسک را ابزاری برای بهره‌برداری بهینه از سدها دانست و گفت: یکی از اهداف مدیریت ریسک رسیدن به کیفیت مورد نیاز است؛ چراکه با مقادیر معینی از منابع مالی درصدد بهره‌برداری از سدها در حوزه‌های مختلف هستیم که متاسفانه از آنجایی که ضوابط مدیریت ریسک رعایت نمی‌شود، بسیاری از پروژه‌های سدسازی با هزینه‌های 3 تا 4 برابری در مدت زمان بسیار بیشتر از مقدار تخمینی به بهره‌برداری می‌رسند.
وی با اشاره به نقش مدیریت ریسک بعد از اجرای پروژه‌های سدسازی و در مرحله بهره‌برداری، خاطرنشان کرد: مدیریت ریسک در بعد از سدسازی می‌تواند احتمال بروز حوادث طبیعی را به شدت کاهش دهد. مدیریت ریسک ابزار مطمئنی برای دادن اطمینان خاطر بیشتر به مردم اطراف سد است.
یوسفی با تاکید بر اینکه بسیاری از کشورهای دنیا از ابزار مدیریت ریسک به خوبی استفاده می‌کنند، گفت: مدیریت ریسک رویکرد جلوگیری و پیشگیری از حوادث را دارد، نه رویکرد اقدام در بعد از بروز حادثه. مدیریت ریسک اجازه نمی‌دهد که اتفاقی حادث شود که جبران آن سخت باشد.
وی با تاکید بر اینکه مدیریت ریسک راهکارهایی برای مدیریت سیلاب در سدها را ارائه می‌دهد، افزود: برای این امر «سرریز» در سدها پیش‌بینی شده که قادر است آب سیلاب را با ایمنی به پایین‌دست هدایت کند و باید سرریز و دریچه‌های تخلیه‌کننده سدها به طور مداوم مورد بازبینی قرار گیرند تا از سالم بودن آنها اطمینان حاصل شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به انجام انواع مدیریت ریسک در زندگی روزمره، افزود: زمانی که خودرو و یا حتی یک کارخانه را بیمه می‌کنیم، در حقیقت نوعی مدیریت ریسک انجام می‌دهیم تا در زمان‌های حساس تمامی خسارات وارده بر دوش ما نباشد. ولی در سدسازی مدیریت ریسک علمی نبوده و حوادث رخ داده در کشور نشان می‌دهد که باید به طور جدی به این مقوله توجه کنیم.
یوسفی با بیان اینکه حوادث مربوط به سدها تنها منحصر به ایران نیست، به حادثه شکست سد «اوروویل» در ایالت کالیفرنیا اشاره کرد و گفت: این حادثه در پیشرفته‌ترین کشور دنیا در سدسازی رخ داده که دلیل آن ایجاد شکست در بخش سرریز سد گزارش شده است.
وی با بیان اینکه دولت آمریکا انتظار بروز این حادثه را نداشته است، افزود: مدیریت ریسک اتفاقا اجرا شد؛ چراکه به محض بروز شکست در سد، از طریق پلیس پایین‌دست سد تخلیه شد و برنامه‌ریزی برای مدیریت ریسک صورت گرفت.
این کارشناس با بیان اینکه در یکی از شرکت‌های تابعه وزارت نیرو برنامه اقدام اضطراری (Emergency Action Plan - EAP) در حال بروز رسانی و تکمیل است، افزود: این دستورالعمل کمک زیادی به پیاده‌سازی تفکر پیشگیرانه در برخورد با حوادث سدسازی خواهد کرد.
استاد دانشگاه تهران در پایان ضمن تاکید مجدد بر پیاده‌سازی علمی فرایندهای «مدیریت ریسک» در مراحل ساخت سد، خاطرنشان کرد: عملکرد و ماهیت مدیریت ریسک در دوران بهره‌برداری و نگهداری از طرح‌های سدسازی متفاوت بوده و متولیان بهره‌برداری از این سرمایه‌های عظیم ملی بهتر است پیاده‌سازی این امر مهم را جدی گرفته و در دستور کار خود قرار دهند.
