یک مقام مسئول با بیان اینکه آب های ژرف می توانند به عنوان منبع آب شیرین مورد استفاده باشند، گفت: به همین منظور در سیستان وبلوچستان حفاری هایی انجام شد که نتایج آن درحال بررسی است.
به گزارش خبرگزاری دانا، سال آبی گذشته را در حالی پشت سر گذاشتیم که به گفته متخصصین یکی از کم آب ترین سال ها طی ١٥ سال اخیر بوده است. همین کم بارشی و همچنین چالش موجود در منابع تامین آب کشور موجب کاهش سطح آب پشت سد ها و در نتیجه کاهش ظرفیت تولید برق از نیروگاه های برقابی شد. بنابراین با توجه به اقلیم جغرافیایی ایران و از سویی دیگر تغییرات کلی اقلیم جهان، تشدید چالش در حوزه آب امری قطعی است. در این بین دولت برای حل چالش در استانهایی که مشکل کم ابی شدیدتر است، آستین بالا زد و با تخصیص بودجه ،احداث آب شیرین کن در منطقه استان هرمزگان را در دستور کار قرارداد. در همین ارتباط بحث هایی نیز در مورد منابع آب های ژرف مطرح شده است.
در همین ارتباط هدایت الله فهمی، معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در گفتگو با خبرنگار مهر در تعریف آب های ژرف گفت: عمقی که برای آب های ژرف تعریف می شود بسته به هر کشور و منطقه ای متفاوت است، اما به طور کلی به آب های موجود تا عمق ٤٠ متری آب های زیرسطحی، آبهای در عمق ٦٠٠ متری آب های معمولی و به آب هایی در عمق بالغ بر هزار متر، آب ژرف می گویند.
وی ادامه داد: منبع تامین آب های ژرف، ریزش های جوی است که در برخی موارد عمر آنها به ٥٠٠ سال می رسد و کمتر از ٠.١ درصد آنها تجدید پذیر هستند. در برخی موارد نیز آب خارج شده از این مخازن ممکن است در حین عبور از لایه های زمین شور شود.
این مقام مسوول با تاکید بر اینکه منابع آب های ژرف فوق استراتژیک هستند، تصریح کرد: عموما کشورها به این منابع دست نمی زنند چون آن را متعلق به آیندگان می دانند، البته لیبی و به گفته برخی، عربستان از این منابع آب برداشت کرده اند.
تفاوت آب ژرف با آب های گسلی
فهمی با اشاره به اینکه آب های ژرف از آب های گسلی متمایز هستند، ادامه داد: آب های ژرف از مناطق کوهستانی مثلا از کوه های آناتولی سرچشمه می گیرند و به عنوان منبع آب شیرین از زیر کشورها عبور می کنند.
وی با بیان اینکه برای تامین آب شرب استان سیستان و بلوچستان، حفاری هایی برای کشف آب های ژرف انجام شده است، ادامه داد: نتایج این حفاری ها در دست بررسی است.
به گفته معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، برخی اطلاعات مبالغه آمیز درباره آب های ژرف به مقامات مربوطه ارائه می شود که صحیح نیست. اما به طور کلی باید به همه روش های تامین آب توجه کرد. حتی گزینه تصفیه آب فاضلاب هم می تواند مورد توجه قرار بگیرد.
وی گفت: موضوع آب های ژرف در حوزه فعالیت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است و وزارت نیرو فقط همکاری می کند.
چرا کشورها حاضر به اطلاع رسانی در مورد آب های ژرف نیستند؟
حمید سینی ساز، کارشناس حوزه آب نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در تعریف آب های ژرف گفت: آبهای ژرف متفاوت از آبهای زیرزمینی هستند که در بافت متخلخل لایه‌های زیرین زمین وجود دارد. آبهای ژرف منابعی هستند که زیر لایه‌های بستر سنگی زمین ذخیره شده‌اند. تفاوت آبهای ژرف با سفره‌های معمول آبهای زیرزمینی، عمق آنها در لایه‌های زمین است به طوری که آبهای ژرف عموما در اعماق بسیار پایین‌تر در حدود ۱۵۰۰ متر و بیشتر قرار دارند. البته سفره‌های آب زیرزمینی از محل گسل‌ها به زیر بستر سنگی فرو رفته و به آبهای ژرف می‌پیوندند.
وی ادامه داد: منابع آبهای ژرف می‌تواند کاملاً محبوس باشد که بر اثر حرکت پوسته زمین یا زلزله های شدید، یک محدوده آبی در لابلای بستر سنگی به دام افتد. چنین آبهای ژرفی را اصطلاحاً آبهای پیر می‌گویند چرا که ممکن است هزاران سال از زمان تشکیل آن گذشته باشد. از طرف دیگر آبهای ژرف می‌تواند بسیار جوان نیز باشد که با آزمایش روی ایزوتوپ‌های آب، عمر آن مشخص می‌شود. جوان بودن منابع آبهای ژرف به این معناست که این منابع دائم در حال تغذیه از لابلای شکاف‌های بستر سنگی و گسل‌ها هستند. البته به طور کلی اطلاعات دقیق و شفافی درباره منابع آبهای ژرف در هیچ کجای دنیا وجود ندارد، چرا که به مطالعات گسترده زمین‌شناسی به صورت موردی نیاز است.
وی توضیح داد: آب های ژرف، منابع آب شیرین و مشترک بین چند کشور هستند و بهره برداری از این منابع توسط یک کشور، می تواند کشورهای شریک را حساس کند، به همین دلیل اطلاع رسانی درمورد این آبها، با ملاحظات زیادی توسط کشورها روبروست.
دستبرد سعودی ها به منابع آب های ژرف و تبدیل شدن به صادرکننده غلات
به گفته این کارشناس آب، کشور عربستان حدود ۴ دهه قبل به صورت گسترده از این منابع استفاده و از این منابع، آب استخراج کرد، به نحوی که در مقطعی به کشور صادرکننده غلات تبدیل شد. لکه های سبز رنگی که در تصاویر ماهواره‌ای در شمال غرب این کشور قابل مشاهده است، بقایای کشاورزی ای است که با استفاده از منابع آبی آب های ژرف از آن زمان ایجاد شده است.
سینی ساز در پاسخ به این سوال که آیا در کشور ما نیز منابع آبهای ژرف وجود دارد،توضیح داد: قدیمی ترین اسناد دال بر وجود آب های ژرف در ایران را می توان اظهارات غواصانی دانست که در خلیج فارس و دریای عمان در پی مروارید می‌رفتند و در بستر دریا با چشمه های آب شیرین مواجه می شدند. بر اساس گفته این افراد، جریانی که این چشمه های آب شیرین در کف دریا ایجاد می کنند حتی موجب پراکنده شدن ماهی ها می شود. وجود این چشمه های آب شیرین در دریاچه ارومیه نیز گزارش شده است.
چاه ۲۲۰۰ متری سیستان به آب رسید
وی ادامه داد: به همت یکی از نمایندگان استان سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی، با هزینه معاونت علمی ریاست جمهوری و بنیاد مستضعفان، هزینه ای معادل ٢٥ میلیارد تومان برای مطالعه و اکتشاف آب های ژرف در دشت زابل اختصاص داده شد که نخستین چاه با حفاری به عمق ٢٢٠٠ متر به آب رسید. ولی این آب، در حال بررسی و آزمایش است تا ببینیم آیا قابل استفاده است یا در جریان انتقال به سطح زمین شور شده است.
زمین نشست نمی کند
این کارشناس حوزه آب در پاسخ به برخی انتقادات مبنی بر اینکه برداشت از منابع آب های ژرف منجر به فرونشست زمین می شود، گفت: اینطور نیست؛ نخست اینکه این آب ها بر خلاف سفره‌های معمول در بافت متخلخل قرار ندارند که برداشت آب موجب تهی شدن بافت متخلخل از آب شده و منجر به فرونشست شود. این آبها در زیر لایه‌های قطوری از سنگ حضور دارند. از سویی دیگر امتداد این سفره‌ها در دریاها به بیرون می‌جوشد و این نشان می‌دهد که این منبع از جایی تغذیه و در جایی تخلیه می‌شود. بنابراین برداشت انسانی از آبهای ژرف جوان، خلأ و حفره‌ای ایجاد نمی‌کند. در صورت برداشت، از آنجایی که «جریان» آب وجود دارد، این فضای خالی پر می شود. از طرفی باید گفت که جنس این قسمت از زمین (بستر سنگی) به اندازه ای محکم است که در صورت خروج آب هم حالت خود را حفظ می کند. همانطور که بیش از ۱۰۰ سال استخراج نفت و گاز تاکنون موجب هیچ فرونشستی نشده است.
ورود به حوزه آب های ژرف یک ضرورت است
سینی ساز در ارتباط با مقایسه هزینه های احداث آب شیرین کن نسبت به استفاده از منابع آب های ژرف توضیح داد: مطالعه و استخراج در حوزه آب های ژرف سخت و هزینه بر است، اما از جمله حوزه های راهبردی و مهم در مدیریت آب است که باید به آن ورود کرد.البته در مورد چاه اکتشافی در زابل، فشار آب به گونه ای بود که آب به صورت خودبه‌خود و با فشار طبیعی خارج شد؛ بنابراین بسیاری از هزینه‌های بعدی که بابت پمپاژ آب باید انجام می‌شد، وجود نخواهد داشت. احداث آب شیرین کن‌ها اگرچه خوب و امری لازم است اما بیشتر مناسب مناطق ساحلی است و انتقال و سیستم توزیع آب حاصل از شیرین‌سازی به منطقه‌ای چون زابل هزینه ای بیشتر از استفاده از آب ژرف موجود در همان منطقه را طلب میکند.
به گفته وی به طور کلی باید از همه روش‌های ظرفیت‌افزا در تامین آب با توجه به شرایط موجود استفاده کرد و هیچ گزینه ای را نباید فدای گزینه دیگر کرد. شاید در منطقه‌ای بتوان باران‌زایی مصنوعی انجام داد. شاید حتی بتوان در جایی بخار آب موجود در هوا را تقطیر و استفاده کرد.
سینی ساز ادامه داد: به اعتقاد بنده در حد تحقیقات و پژوهش حتما باید در همه این حوزه ها ورود کرد. از طرفی باید دقت داشت که از جمله مزیت های استفاده از آب های ژرف دانش فنی و مهندسی ای است که در داخل کشور بومی سازی شده است و نیازی به واردات در این زمینه نداریم. از سویی این منابع تامین آب، بسیار بزرگ هستند و منبع آب تقریبا خوب و دائمی به شمار می روند.
وی در مورد اینکه آیا استفاده از منابع آب های ژرف، معایب و مضراتی هم خواهد داشت، گفت: ممکن است برخی آب های ژرف در جریان انتقال به سطح زمین، در اثر برخورد با لایه های مختلف زیرین زمین، دچار شوری شده یا با عناصر فلزی سنگین مخلوط شود.
در همین ارتباط هدایت الله فهمی، معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در گفتگو با خبرنگار مهر در تعریف آب های ژرف گفت: عمقی که برای آب های ژرف تعریف می شود بسته به هر کشور و منطقه ای متفاوت است، اما به طور کلی به آب های موجود تا عمق ٤٠ متری آب های زیرسطحی، آبهای در عمق ٦٠٠ متری آب های معمولی و به آب هایی در عمق بالغ بر هزار متر، آب ژرف می گویند.
وی ادامه داد: منبع تامین آب های ژرف، ریزش های جوی است که در برخی موارد عمر آنها به ٥٠٠ سال می رسد و کمتر از ٠.١ درصد آنها تجدید پذیر هستند. در برخی موارد نیز آب خارج شده از این مخازن ممکن است در حین عبور از لایه های زمین شور شود.
این مقام مسوول با تاکید بر اینکه منابع آب های ژرف فوق استراتژیک هستند، تصریح کرد: عموما کشورها به این منابع دست نمی زنند چون آن را متعلق به آیندگان می دانند، البته لیبی و به گفته برخی، عربستان از این منابع آب برداشت کرده اند.
تفاوت آب ژرف با آب های گسلی
فهمی با اشاره به اینکه آب های ژرف از آب های گسلی متمایز هستند، ادامه داد: آب های ژرف از مناطق کوهستانی مثلا از کوه های آناتولی سرچشمه می گیرند و به عنوان منبع آب شیرین از زیر کشورها عبور می کنند.
وی با بیان اینکه برای تامین آب شرب استان سیستان و بلوچستان، حفاری هایی برای کشف آب های ژرف انجام شده است، ادامه داد: نتایج این حفاری ها در دست بررسی است.
به گفته معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، برخی اطلاعات مبالغه آمیز درباره آب های ژرف به مقامات مربوطه ارائه می شود که صحیح نیست. اما به طور کلی باید به همه روش های تامین آب توجه کرد. حتی گزینه تصفیه آب فاضلاب هم می تواند مورد توجه قرار بگیرد.
وی گفت: موضوع آب های ژرف در حوزه فعالیت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است و وزارت نیرو فقط همکاری می کند.
چرا کشورها حاضر به اطلاع رسانی در مورد آب های ژرف نیستند؟
حمید سینی ساز، کارشناس حوزه آب نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در تعریف آب های ژرف گفت: آبهای ژرف متفاوت از آبهای زیرزمینی هستند که در بافت متخلخل لایه‌های زیرین زمین وجود دارد. آبهای ژرف منابعی هستند که زیر لایه‌های بستر سنگی زمین ذخیره شده‌اند. تفاوت آبهای ژرف با سفره‌های معمول آبهای زیرزمینی، عمق آنها در لایه‌های زمین است به طوری که آبهای ژرف عموما در اعماق بسیار پایین‌تر در حدود ۱۵۰۰ متر و بیشتر قرار دارند. البته سفره‌های آب زیرزمینی از محل گسل‌ها به زیر بستر سنگی فرو رفته و به آبهای ژرف می‌پیوندند.
وی ادامه داد: منابع آبهای ژرف می‌تواند کاملاً محبوس باشد که بر اثر حرکت پوسته زمین یا زلزله های شدید، یک محدوده آبی در لابلای بستر سنگی به دام افتد. چنین آبهای ژرفی را اصطلاحاً آبهای پیر می‌گویند چرا که ممکن است هزاران سال از زمان تشکیل آن گذشته باشد. از طرف دیگر آبهای ژرف می‌تواند بسیار جوان نیز باشد که با آزمایش روی ایزوتوپ‌های آب، عمر آن مشخص می‌شود. جوان بودن منابع آبهای ژرف به این معناست که این منابع دائم در حال تغذیه از لابلای شکاف‌های بستر سنگی و گسل‌ها هستند. البته به طور کلی اطلاعات دقیق و شفافی درباره منابع آبهای ژرف در هیچ کجای دنیا وجود ندارد، چرا که به مطالعات گسترده زمین‌شناسی به صورت موردی نیاز است.
وی توضیح داد: آب های ژرف، منابع آب شیرین و مشترک بین چند کشور هستند و بهره برداری از این منابع توسط یک کشور، می تواند کشورهای شریک را حساس کند، به همین دلیل اطلاع رسانی درمورد این آبها، با ملاحظات زیادی توسط کشورها روبروست.
دستبرد سعودی ها به منابع آب های ژرف و تبدیل شدن به صادرکننده غلات
به گفته این کارشناس آب، کشور عربستان حدود ۴ دهه قبل به صورت گسترده از این منابع استفاده و از این منابع، آب استخراج کرد، به نحوی که در مقطعی به کشور صادرکننده غلات تبدیل شد. لکه های سبز رنگی که در تصاویر ماهواره‌ای در شمال غرب این کشور قابل مشاهده است، بقایای کشاورزی ای است که با استفاده از منابع آبی آب های ژرف از آن زمان ایجاد شده است.
سینی ساز در پاسخ به این سوال که آیا در کشور ما نیز منابع آبهای ژرف وجود دارد،توضیح داد: قدیمی ترین اسناد دال بر وجود آب های ژرف در ایران را می توان اظهارات غواصانی دانست که در خلیج فارس و دریای عمان در پی مروارید می‌رفتند و در بستر دریا با چشمه های آب شیرین مواجه می شدند. بر اساس گفته این افراد، جریانی که این چشمه های آب شیرین در کف دریا ایجاد می کنند حتی موجب پراکنده شدن ماهی ها می شود. وجود این چشمه های آب شیرین در دریاچه ارومیه نیز گزارش شده است.
چاه ۲۲۰۰ متری سیستان به آب رسید
وی ادامه داد: به همت یکی از نمایندگان استان سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی، با هزینه معاونت علمی ریاست جمهوری و بنیاد مستضعفان، هزینه ای معادل ٢٥ میلیارد تومان برای مطالعه و اکتشاف آب های ژرف در دشت زابل اختصاص داده شد که نخستین چاه با حفاری به عمق ٢٢٠٠ متر به آب رسید. ولی این آب، در حال بررسی و آزمایش است تا ببینیم آیا قابل استفاده است یا در جریان انتقال به سطح زمین شور شده است.
زمین نشست نمی کند
این کارشناس حوزه آب در پاسخ به برخی انتقادات مبنی بر اینکه برداشت از منابع آب های ژرف منجر به فرونشست زمین می شود، گفت: اینطور نیست؛ نخست اینکه این آب ها بر خلاف سفره‌های معمول در بافت متخلخل قرار ندارند که برداشت آب موجب تهی شدن بافت متخلخل از آب شده و منجر به فرونشست شود. این آبها در زیر لایه‌های قطوری از سنگ حضور دارند. از سویی دیگر امتداد این سفره‌ها در دریاها به بیرون می‌جوشد و این نشان می‌دهد که این منبع از جایی تغذیه و در جایی تخلیه می‌شود. بنابراین برداشت انسانی از آبهای ژرف جوان، خلأ و حفره‌ای ایجاد نمی‌کند. در صورت برداشت، از آنجایی که «جریان» آب وجود دارد، این فضای خالی پر می شود. از طرفی باید گفت که جنس این قسمت از زمین (بستر سنگی) به اندازه ای محکم است که در صورت خروج آب هم حالت خود را حفظ می کند. همانطور که بیش از ۱۰۰ سال استخراج نفت و گاز تاکنون موجب هیچ فرونشستی نشده است.
ورود به حوزه آب های ژرف یک ضرورت است
سینی ساز در ارتباط با مقایسه هزینه های احداث آب شیرین کن نسبت به استفاده از منابع آب های ژرف توضیح داد: مطالعه و استخراج در حوزه آب های ژرف سخت و هزینه بر است، اما از جمله حوزه های راهبردی و مهم در مدیریت آب است که باید به آن ورود کرد.البته در مورد چاه اکتشافی در زابل، فشار آب به گونه ای بود که آب به صورت خودبه‌خود و با فشار طبیعی خارج شد؛ بنابراین بسیاری از هزینه‌های بعدی که بابت پمپاژ آب باید انجام می‌شد، وجود نخواهد داشت. احداث آب شیرین کن‌ها اگرچه خوب و امری لازم است اما بیشتر مناسب مناطق ساحلی است و انتقال و سیستم توزیع آب حاصل از شیرین‌سازی به منطقه‌ای چون زابل هزینه ای بیشتر از استفاده از آب ژرف موجود در همان منطقه را طلب میکند.
به گفته وی به طور کلی باید از همه روش‌های ظرفیت‌افزا در تامین آب با توجه به شرایط موجود استفاده کرد و هیچ گزینه ای را نباید فدای گزینه دیگر کرد. شاید در منطقه‌ای بتوان باران‌زایی مصنوعی انجام داد. شاید حتی بتوان در جایی بخار آب موجود در هوا را تقطیر و استفاده کرد.
سینی ساز ادامه داد: به اعتقاد بنده در حد تحقیقات و پژوهش حتما باید در همه این حوزه ها ورود کرد. از طرفی باید دقت داشت که از جمله مزیت های استفاده از آب های ژرف دانش فنی و مهندسی ای است که در داخل کشور بومی سازی شده است و نیازی به واردات در این زمینه نداریم. از سویی این منابع تامین آب، بسیار بزرگ هستند و منبع آب تقریبا خوب و دائمی به شمار می روند.
وی در مورد اینکه آیا استفاده از منابع آب های ژرف، معایب و مضراتی هم خواهد داشت، گفت: ممکن است برخی آب های ژرف در جریان انتقال به سطح زمین، در اثر برخورد با لایه های مختلف زیرین زمین، دچار شوری شده یا با عناصر فلزی سنگین مخلوط شود.
