مقصد امروز، همین مجموعه دیدنی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو می درخشد و بسیاری را انگشت به دهان گذاشته است. در بخشی از این مجموعه به سراغ ساختمانی می رویم که یکی از مهم ترین عناصر ایرانی را بر فراز خود دارد و سال هاست در گوشه ای از باغ مجموعه دلبری می کند. نامش عمارت بادگیر است و یکی از دیدنی ترین بخش های کاخ گلستان به شمار می رود؛ جایی که مسحور آینه کاری های کم نظیرش می شوید و لحظاتی را در دنیای دیگری سپری می کنید.
با ما قدم به خیابان های قدیمی پایتخت بگذارید و با عمارت بادگیر بیشتر آشنا شوید...
مجموعه جهانی گلستان | میزبان عمارت بادگیر
کاخ گلستان نامی است که در میان جاذبه های تهران می درخشد و در فهرست میراث فرهنگی یونسکو نیز جای دارد. بیشتر مردم این مجموعه را اثری از دوره قاجار می دانند؛ اما تاریخ آن به سال های بسیار دورتر باز می گردد.کاخ گلستان با قدمتی بیش از ۴۴۰ سال یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایرانبه شمار می رود و با زیبایی هایش دل از هر بیننده ای می برد.ناصر نجمی در کتاب «طهران در عهد ناصری» می نویسدکه به دلیل قرار گرفتناین مجموعه در باغ یا گلستانو وجود باغچه ها و خیابان های درازبادرختان چنار و سرو نامش را گلستان گذاشته اند. البته این تنها یک حدس است و هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد. این مجموعه سال ها میزبان شاهان بوده و آقا محمدخان قاجار، فتحعلی شاه، محمد شاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار، مظفرالدین شاه قاجار، محمدعلی شاه قاجارو احمدشاه قاجار در آن سکونت داشته اند.
امروزه کاخ گلستان با وسعتی برابر با 5/4 هکتار که تنها یک دهم وسعت اولیهآن است در گوشه ای از شهر تهران زیر گرد و غبار فراموشی کمر خم کرده است و روزگار می گذراند. از آن همه شکوه فقط چند ساختمان باقی مانده که در میان ساخت و سازهای جدید گم شده اند. جایی که امروز به آن قدم می گذاریم، عمارت بادگیر است که در گوشه ای از این مجموعه قرار دارد...
آشنایی با عمارت بادگیر | یادگاری از قاجارها
در ضلع جنوبی باغ گلستان، بنایی قدم علم کرده است که به واسطه بادگیرهای بلند بالای سرش، به آن عمارت بادگیر می گویند.این عمارت در زمان فتحعلی شاه بین سال‌های ۱۲۲۰ و ۱۲۲۴ هجری قمری توسط حاج میرزا جعفرخان تبریزی و عبدالله خان معمارباشیساخته شد؛ اما حاج علیخان حاجب الدوله در زمان ناصرالدین شاه تغییرات و بازسازی های بسیاری را در آن انجام داد. شکل امروزی عمارت بادگیر در نتیجه همین تغییرات عمده در دوران ناصرالدین شاه است. این ساختمان اهمیت بسیاری داشت و معمولا جلسات هیات وزرا در آن برگزار می شد.
عمارت بادگیر به عنوان بخشی از کاخ گلستان، هم در فهرست میراث ملی قرار دارد و هم یکی از آثار جهانی ایران به شمار می رود. آخرین بازسازی این عمارت به پاییز 1383 باز می گردد و پس از آن عموم مردم به راحتی می توانند از آن بازدید داشته باشند. عمارت بادگیر با وجود کوچک بودن نسبت به سایر ساختمان های مجموعه گلستان، طرفداران زیادی دارد و تصاویر زیادی از تزیینات آن ثبت شده است.
بخش های مختلف
در عمارت بادگیر با بخش های جذاب زیر مواجه می شوید:
1- بخش اصلی عمارت و تزیینات مجلل آن
عمارت بادگیر نه تنها به واسطه بادگیرهایش شناخته می شود بلکه تزیینات آن هم بیشتر بازدیدکنندگان را حیرت زده می کند. به بخش اصلی این عمارت که وارد شوید، تالاری آینه کاری شده پیش روی تان قرار می گیرد که ظرافت خاصی در آن به کار رفته است. نام این قسمت تالار شاه نشین است که دو هشتی در دو سوی خود و پلان صلیبی شکلی دارد. زیبایی این بخش فقط آینه کاری هایش نیست و وجود 9 ارسی زیبا به آن جلوه ای دیگر بخشیده است؛ ارسی هایی که شیشه های رنگین شان شما را به دنیای خیال انگیز بازی رنگ و نور می برند. شاید در ذهن بسیاری از شما، ارسی همان پنجره های رنگی باشد؛ اما در واقع این عنصر معماری ایرانی، پنجره مشبکی است که به سمت بالا باز می شود و می تواند شیشه های رنگی هم نداشته باشد. ستون ها و دیواره ها و سقف شاه نشین، نقاشی و زرنگاری هایی چشم نواز دارند که هر بیننده ای را سر ذوق می آورند. گچ بری و منبت کاری از دیگر هنرهای به کار رفته در این تالار بزرگ هستند و استفاده از مرمر، ظاهری کاملا شاهانه به آن بخشیده است. دو ستون گچی مارپیچ در شاه نشین دیده می شود که به سبک دوره زندیه نقاشی شده اند. ازاره های مرمرین نقاشی شده از زیبایی های این تالار هستند؛ سنگ هایی که دیوار را از کف تا کمی بالاتر از آن را پوشانده اند. کافیست به زیر پای تان نگاه کنید تا کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه زرد هوش از سرتان ببرد. با وجود این تزیینات چشم گیر، شاه نشین عمارت بادگیر، یکی از تالارهای پرکار و خیره کننده در عمارت های سلطنتی قدیمی محسوب می شود.
2- اتاق های گوشواره و بالاخانه
اتاق های گوشواره از بخش های دیگر عمارت هستند. گوشواره در معماری ایرانی به اتاق هایی گفته می شود که در دوطرف شاه‌نشین ساخته می شوند و ابعادی کوچکتر از آن دارند. دلیل وجود این اتاق ها این بود که در زمان برگزاری مهمانی های بزرگ، فضای کافی برای پذیرایی در شاه نشین وجود نداشت. در این هنگام درهای اتاق های گوشواره را می گشودند تا فضای آنها بر فضای شاه نشین افزوده شود و محل پذیرایی از مهمانان گسترش یابد. کاربری دیگر این اتاق ها استقرار نوازندگان در آن بود.
بالاخانه ها بخش دیگر این عمارت را تشکیل می دهند؛ اتاق هایی در بام عمارت و در طبقه دوم که کاربردهای متفاوتی دارند؛ اما فضاهای مناسبی برای انبار به شمار می روند. مانند هر ساختمان قدیمی و مجلل، عمارت بادگیر نیز دهلیزهایی دارد که به زیبایی آراسته شده اند.
احتمالا شما هم دوست دارید بدانید که علت اضافه شدن اتاق های گوشواره به این بنا چیست؟ اگر پلان عمارت را بررسی کنیم به کانال هایی برمی خوریم که از بادگیرها به حوضخانه می رسند. کانال های برج های شمالی به صورت خطی مستقیم هستند و کانال های برج های جنوبی قوسی منحنی دارند. اگر اتاق های گوشواره نبودند، کانال های شمالی به زیر پله های ورودی بنا می رسیدند که در زیرزمینِ محل پله های ورودی حوضخانه قرار دارد.این تمام ساختار را به هم می ریخت؛ بنابراین معمار با روشی هوشمندانه اتاق های گوشواره را به عمارت بادگیر افزود تا هم زیبایی آن را دو چندان کند و هم مانع برخورد کانال با محل مزبور شود. اگر این کار انجام نمی شد، برج های شمالی و جنوبی باید با کانال های قوسی به زیرزمین می رسیدند با اینکه کلا محل بادگیرها را عوض می کردند که خیلی زیبا نبود و به مزاج بیننده خوش نمی آمد.
3- حوضخانه | میزبان موزه عکسخانه
در زیر عمارت بادگیر، حوضخانه وسیعی وجود دارد که امروزه به موزه عکسخانه اختصاص یافته است. حوضخانه فضایی تابستان نشین است که در فصول گرم مورد استفاده ساکنان قرار می گرفت و هوایی خنک داشت. بادگیرها به چهار گوشه حوضخانه عمارت، منتهی می شوند و هوای خنک را برای آن به ارمغان می آورند. پادشاهان قاجار اگر در ایام تابستان، در تهران حضور داشتند، زحمت رفتن به ییلاق را به خودشان نمی دادند بلکه به حوضخانه می رفتند و در خنکای آن ساعاتی لذت بخش را سپری می کردند. در گذشته در میان حوضخانه، حوضی مرمرین وجود داشت و به همین دلیل نام حوضخانه را بر آن نهاده بودند. آب توسط جویی ساخته شده از کاشی آبی، به آن هدایت می شد و بر دلپذیری فضا می افزود. امروزه برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و آسیب به بنا جریان آب را قطع کرده اند.
معیر الممالک -از رجال قاجار- حوضخانه بادگیر را در زمان ناصرالدین شاه این گونه توصیف می کند:
انواع طیور زیبا ..... رها کرده بودند، در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفس هایی ساخته و پرندگان بسیار از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه دادن به آنها شاه آمده به تماشا می ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز بدام آوردن آنها می راند.
این حوضخانه در سال ۱۳۷۸ خورشیدی مرمت شد و حالا در این مکان موزه عکسخانه برپاست. در اینجا مجموعه ای از عکس های دوره قاجار را همراه با وسايل عکاسی آن زمان می بینید و سفری کوتاه در تاریخ عکاسی ایران خواهید داشت. ناصرالدين شاه علاقه فراوانی به عکاسی داشت و خودش نیز عکاسی می کرد. عکس های خود او نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است و عکس های دیگری نیز با دست خط او در این مجموعه دیده می شود. آنچه در عکسخانه می بینید، مختصری از مجموعه بزرگ عکس های آلبوم خانه كاخ گلستان استکه دومين مجموعه تصویری بعد از مجموعه سلطنتی انگلستان به شمار می رود.
4- بادگیرها
چهار بادگیر بلند بر فراز عمارت دیده می شوند؛ سازه هایی از کاشی های معرق آبی و زرد و سیاه که قبه هایی زرین بر فراز آنها خودنمایی می کنند.بادگیر را می توان نوع ابتدایی سیستم تهویه مطبوع دانست. این سازه هوای بیرون از ساختمان را به داخل خود می‌کشد و آن را به داخل خانه هدایت می کند. تشت های آبی درون این بادگیرها تعبیه می کردند تا هوا را خنک و سبک کنند و فضایی دلپذیر را در داغی تابستان بسازند. در عمارت بادگیر،هوای حوضخانه و تالار و اتاق ها با استفاده از همین سازه خنک می شده است. گفته می شود برج های بادگیر این عمارت تنها بادگیرهای مزین به هنر معرق در ایران هستند.
اما دلیل ساخت این بادگیرها چه بود؟
بادگیرهای جدا از بنا، عناصری متداول در معماری مناطق کویری هستند. قسمت بالایی این نوع سازه روی سطح باغچه قرار می گیرد تا بعد از آبیاری رطوبت به دیوارهای کانال ارتباطی آن نفوذ کند و هوایی را که در آن ها جریان می یابد را خنک کرده و راهی ساختمان و حوضخانه کنند. عمارت بادگیر تنها ساختمان تهران است که چنین بادگیری دارد. این بادگیرها صرفا با هدف خنک کردن فضا ساخته نشده اند بلکه ارتفاع بلند و تزیینات کاشی معرق، اهمیت زیاد آن ها را در چهره ساختمان نشان می دهد. نیت سازنده از ساخت بادگیر و متعاقب آن اتاق های گوشواره، افزودن بر شکوه و عظمت بنای شاهی و رخ نمایی آن است.
جالب است بدانید که همین بادگیرها باعث شدند تا تاجگذاری مظفرالدین شاه در سال 1313 هجری قمری در این ساختمان برگزار شود چرا که با وجود گرمای شدید هوای شاه نشین عمارت بادگیر بسیار خنک و مطبوع بود. او در این مراسم بر تخت طاووس تکیه زده بود؛تختی که در آغاز نامش «تخت خورشید» بود و یکی از تخت‌های جواهر نشان سلطنتی ایران به شمار می رود. این تخت در خزانه جواهرات ملی در معرض دید عموم قرار دارد.
تاریخچه عمارت
با توجه به مدارک و اسناد موجود احداث عمارت بادگیر در دو دوره صورت گرفته است؛ دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار. پژوهشگر فقید، یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان این بنا را متعلق به دوره فتحعلی شاه می داند و بیشتر پژوهشگران نیز در این زمینه از او اقتباس کرده اند. تزیینات داخلیعمارت بادگیر دلیلی است که باعث شده پژوهشگران چنین فکری در مورد تاریخ ساخت بنا بکنند چرا که تزیینات کاملا منطبق با سایر ساختمان های دوره فتحعلی شاه هستند. با اینکه بنا، هم در دوره ناصری و هم در زمان پهلوی دوم تغییرات فراوانی داشته اما خوشبختانه اصالت تزیینات دستخوش تغییر نشده و استادان به شدت به این موضوع توجه داشته اند.
در کنار این نظریه، به دیدگاه صدیقه گلشن برمی خوریم؛ وی در مقاله خود «گلستان باغ گلستان- ارگ تاریخی تهران» احداث عمارت بادگیر را به دوره ناصرالدین شاه و به سال 1270 ه.قنسبت می دهد. این نظریه هم به واسطه تغییرات بنا در این دوره تا حدی درست است و برخی آن را قبول دارند.
نکات جالب دیگر در مورد عمارت، در نقاشی ها و تصاویری است که از آن وجود دارند. اوژن فلاندن (Eugène Flandin)، نقاش و معمار و خاورشناس و سیاستمدار فرانسوی و پاسکال کوست (Pascal Coste) نقاش و معمار و خاورشناس فرانسوی 1256 ه.ق یعنی زمان محمدشاه قاجار به ایران سفر کردند. آنها در مدت بیش از دو سال گزارشی در زمینه آثار باستانی ایران نوشتند و کتابی چند جلدی به نام سفر به ایران در پاریس به چاپ رساندند. در نقاشی های آنان با نظر گرفتن زاویه دید نقاش و همچنین ارتفاع بادگیرهای عمارت، هیچ اثری از بادگیرها دیده نمی شود. در موزه متروپولیتن نیز آلبوم جالب توجهی از دوره قاجار وجود دارد که تصاویر آنها توسط عکاسانی همچون کارلهیان (Frances Carlhian)، لوئیجی پشه (Luigi Pesce)، آنتونی و جیانوزی (Antonio Giannuzzi) و ... به ثبت رسیده اند. در این آلبوم دو قطعه عکس از عمارت بادگیر به چشم می خورد. اولین تصاویر تاریخ دار از عمارت بادگیر، کارهای هنرمندانه محمودخان ملک الشعرا در سال های 1278 و 1281 ه.ق است که از دو زاویه متفاوت کشیده شده اند. بررسی ها حکایت از این دارند که این نقاشی ها از تصاویر جدیدتر هستند چرا که در آنها قبه ای بر فراز بادگیرها دیده می شود. نکته جالب دیگر نقاشی شیر و خورشید در تصاویر است که در نقاشی ها وجود ندارد.
در سند تاریخی دیگری، رضاقلی خان هدایت از نویسندگان دوره ناصرالدین شاه در میان بناهای ساخته شده توسط ناصرالدین شاه تا سال 1273 ه.ق به عمارت بادگیر هیچ اشاره ای نمی کند. وی در کتابش به نام روضة الصفای ناصری که 10 سال اول سلطنت ناصرالدین شاه را روایت می کند هیچ نامی از این عمارت نمی برد. در ادامه به اسناد و نوشته هایی در مورد جشنی بزرگ در سال 1288 ه.ق بر می خوریم که به استفاده از عمارت بادگیر اشاره می کنند. در نهایت اعتماد السلطنه، از رجال دربار ناصرالدین شاه، ساخت بنا را به پدرش علیخان حاجب الدوله نسبت می دهد؛ ادعایی که بر اساس اسناد تاریخی رد می شود.
دکتر ژوانس فووریه (Zhvans Fvvryh) -پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار- درباره این عمارت می نویسد:
عمارت بادگیر را به این جهت به این اسم خوانده اند که چهار بادگیر در چهار طرف آن به شکل برج درست کرده اند. سمت چپ آن قوش خانه است که حالیه متروک افتاده و سمت راست آن زین خانه (چادرخانۀ ق است و آنها ّ فعلی) است که پر از زین و یراق های معر را تا سقف بر روی هم چیده اند. نمای جلوی آن که عریض است و پنجره های شیشه ای دارد متوجه باغ گلستان است ولی پلکان مرمر آن که از آن جا باید به اطاق ها راه یافت در داخل حیاطی است که در آن در طرف راست عمارت قرار گرفته. در انتهای همین حیاط کارخانه های الماس تراشی سلطنتی قرار دارد و من در آن جا قطعات ناهموار الماس زردی را که از کاپ می آورند و در همین سفر اخیر در اروپا خریده شده بود در دست الماس تراشان دیدم. تقسیمات این عمارات در همه به یک شکل است. همه تالاری دارند و تقریبا اطاق هایی کوچکتر. به همین وضع تزیین داخلی آنها هم به یکدیگر شبیه است و در میان آنها غلبه با چهل چراغ و آویزهای بلوری و آیینه های کوچک که در دیوار نصب کرده اند با گچبری های بسیار زیبا و قاب عکس. در عمارت بادگیر یک عده مجالس نقاشی عالی وجود دارد که کار هنرمندان ایرانی است و انسان از دیدن آن ها به میزان صبر و حوصله و مهارت ایشان پی می برد و دچار اعجاب می شود.
حالا به این سوال می رسیم که دلیل این همه اطلاعات ضد و نقیض چیست؟ چرا در هیچ یک از اسناد دوره فتحعلی شاه اثری از چگونگی ساخت بنا دیده نمی شود و در نوشته های دوره ناصری هم خبری از ساخت و ساز این بنا نیست؟ دلیل آن را می توان این گونه توضیح داد؛ عمارت بادگیر متعلق به فتحعلی شاه بوده اما جزو بناهای سلطنتی نبوده است و به همین دلیل آثار زیادی از آن در اسناد یافت نمی شود.
با وجود همه این اطلاعات و بررسی های تاریخی می توان گفت که عمارت بادگیر ابتدا در عهد فتحعلی شاه، به محمدعلی میرزا دولتشاه -از شاهزادگان مشهور دوران قاجار و سر سلسله خاندان دولتشاهی-تعلق داشته و نایب السلطنه، عباس میرزا آن را مورد استفاده قرار دارده است. این عمارت به ظل السلطان علیشاه میرزا -فرزند فتحعلی شاه- می رسد و او آنجا ساکن می شود. پسر وی سیف الدوله میرزا این عمارت را به چنگ می آورد. پس از چندی به دلیل بروز کدورت بین دولت های ایران و انگلیس در سال 3721 ه.ق، به دلیل آنکه سیف الدوله تحت حمایت انگلیس ها بود، عمارت را از او می گیرند. مسایل سیاسی و در ظاهر ماجرا، توسعه ارگ سلطنتی باعث شد تا بنا به تملک ناصرالدین شاه درآید و علی خان حاجب الدوله، بنا را به شکل امروزی اش درآورد.
