آشنایی با مسجد جامع یزد

به گزارش خبرگزاری دانا این مسجد زیبا از هر جهت زیبایی های خاص خود را دارد و تمام جزییاتش گویای هنر و خلاقیت ایرانیان در معماری اسلامی و ایرانی است. به عنوان مثال می توان به برجسته ترین بخش مسجد یعنی مناره های مسجد جامع یزد اشاره کرد که یکی از بلند ترین مناره های مساجد در دنیا نیز محسوب می شود. با ما همراه شوید تاین مسجد زیبا از هر جهت زیبایی های خاص خود را دارد و تمام جزییاتش گویای هنر و خلاقیت ایرانیان در معماری اسلامی و ایرانی است. به عنوان مثال می توان به برجسته ترین بخش مسجد یعنی مناره های مسجد جامع یزد اشاره کرد که یکی از بلند ترین مناره های مساجد در دنیا نیز محسوب می شود. با ما همراه شوید تا به طور مختصر ابعاد مختلف این مسجد زیبا را برای تان شرح دهیم. به طور مختصر ابعاد مختلف این مسجد زیبا را برای تان شرح دهیم.

آشنایی با مسجد جامع یزد

به یزد می رویم؛ کمی آن طرف تر از محله فهادان به خیابان زیبا و سنگ فرش شده ای می رسیم که بعد از گذر از کنار بازار قدیمی شهر، ما را به یکی از زیباترین مسجدهای ایران می رساند؛ بنایی که بلندترین مناره ها را در بین مناره های مساجد ایران دارد. نام این بنای زیبا مسجد جامع یزد است که به آن مسجد جامع کبیر هم گفته می شود. این مسجد که بین 7000 تا 9800 متر مربع مساحت دارد پلانی مربع شکل دارد و در ساخت آن از خانه کعبه الهام گرفته شده است.

سنگ بنای اولیه مسجد مانند خیلی از مساجد ایران، پیش از اسلام، در دوره ساسانیان به عنوان آتشکده گذاشته شد و بعدها تغییر کاربری داد. بنای اولیه مسجد در زمان آل بویه ساخته شد که از آن با نام مسجد عتیق یاد می کنند؛ اما طی گذر زمان بخش های دیگری به مسجد اضافه شد و از مسجد عتیق به مسجد جامع نو تغییر نام داد.

این مسجد زیبا از بخش های مختلفی مثل ایوان اصلی، چند شبستان، کریاس، قنات، چاه آب، کتابخانه و گنبدخانه تشکیل شده که هر کدام با دقت و ظرافت خاصی طراحی شده اند. مهم ترین و بارزترین قسمت این مسجد مناره های آن است که با حدود 52 متر ارتفاع، بلندترین مناره ها را بینمساجد ایراندارد.

نکته جالبی درباره این مسجد وجود دارد که صرفا در حد روایت است؛ می گویند که خاک استفاده شده در ساخت این مسجد خاک کربلا و آبی که برای تهیه ملات استفاده شده گلاب است.

مسجد جامع یزد در سال 1313 خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. همچنین این مسجد در سال 1396 با شماره 1544 در قالب بافت تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

تاریخچه ساخت مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد ابتدا با عنوان مسجد جامع عتیق در مکان کنونی خود بنا شد و سپس بخش دیگری به نام مسجد جامع نو به آن افزوده شد. پس از گذر سال ها این دو بنا با هم ادغام شدند و نام بنا به مسجد جامع یزد تغییر پیدا کرد. در این قسمت به شرح مختصری از تاریخچه ساخت این بناها می پردازیم.

ساخت بنای اولیه مسجد جامع یزد با نام مسجد عتیق

در زمان یکی از شاهان آل بویه به نام گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاءالدوله کالنجار (کالیجار) که بین سال های 489 تا 511 خورشیدی حاکم یزد بود، مسجدی به نام عتیق یا شهرستان ساخته شد که در واقع بنای اولیه مسجد جامع امروزی به حساب می آید.مسجد عتیق در بخش قدیمی شهر که به آن حصار یا شارستان گفته می شد بنا شد. شاه گرشاسب کالیجار در این مسجد بخش هایی مثل شبستان تابستانی، ایوان و صحن را ساخت. گفته می شود این مسجد 3 در اصلی داشته که به سمت بخش های صفه مقصوره (محل ادای فرضیاتی مثل نماز)، بازار کلاه دوزان و مدرسه کمالیه در شهر یزد باز می شده است. بعد از آن که بنای اصلی مسجد ساخته شد، در همان قرن، دختران یکی از حکام سلسه آل بویه به نام فرامرز بن علی، الحاقاتی مانند شبستان زمستانی و... را در کنار صحن و ایوان اضافه کردند و در آخر در کنار شبستان گنبدی بنا شد که بعد از فوت محل دفن شان باشد. به این بخش جماعت خانه دختران یا صف دختران می گفتند.

خوب است بدانید که مکان مسجد عتیق در قسمت شمال شرقی محوطه مسجد کنونی قرار دارد.

مسجد جامع نو

پس از گذشت سال ها از ساخت مسجد عتیق، الحاقات زیادی به آن اضافه شد و به خاطر این تغییرات نام بنا به مسجد جامع نو تغییر پیدا کرد. در این بخش به طور مختصر از بناهای جدیدی که به مسجد افزوده شد برای تان خواهیم گفت.

در حوالی سال های 702خورشیدی، شخصی به نام" رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی" در کنار این مسجد قطعه ای زمین خرید و بخش هایی مثل مقصوره، گنبد و غرفه هایی را ساخت؛ اما کار به اتمام نرسیده بود که از دنیا رفت و سقف بناهای ایجاد شده مثل گنبد و ایوان باقی ماند.

پس از فوت وی شخصی به نام "سید سعید شرف الدین علی" که از اشراف آن زمان به شمار می رفت، بخش های نیمه کاره را به اتمام رساند. فرش های نفیس داخل مسجد و مقصوره به دستور وی و توسط فردی به نام " اعظم امیر شمس الدین" از تبریز به یزد آورده شد و مسجد را با آن ها مزین ساخت. چند سال بعد و در دوره "خواجه جلال الدین محمود خوارزمی" فردی به نام "پیر محمد عمر شیخ" برای فرار از فردی به نام اسکندر از شیراز به یزد گریخت و برای ساخت باقی بنای مسجد اقداماتی انجام داد. وی دستور داد که روی کاشی های مسجد آیات سوره فتح را بنویسند، همچنین محرابی مرمری و یک پایابی (قنات) در وسط صحن ساختند و با کاشی کاری تزیینش کردند.

در کتاب تاریخ جدید یزد گفته می شود که فردی به نام نظام کرمانی آیات سوره فتح و سایر الحاقات مربوط به آن را به انجام رسانده است و چند خانه ویرانه ای را که در اطراف مسجد قرار داشت را به بخش شبستان زمستانی مسجد اضافه کرد. به دستور وی بخش هایی مثل چاه آب سرد هم در این محل احداث شد و شخصی به نام "مولانای اعظم شرف الدین علی" شعری سرود و بر سر در چاه نهاد.

مسجد جامع نو در دوره شاهرخ تیموری

شاهرخ تیموری در دوره پادشاهی خود، امیر جلال الدین چقماق (چخماق) را به حاکمیت یزد منصوب کرد. همسر امیر فردی به نام بی بی خاتون بود که تغییرات مهمی در مسجد به وجود آورد. به دستور بی بی خاتون مسجد را با مرمر فرش کردند و محراب آن را که از جنس چوب بود و تقریبا از بین رفته بود را باری دیگر با آجر ساختند، دو ستون در سمت چپ و راست گنبد اضافه و با کاشی کاری آن ها را تزیین کردند. گفته می شود که بی بی خاتون دستور داد تا خاک مورد نیاز برای این تغییرات را از کربلا بیاورند اما صحت آن مورد تایید همگان نیست.

30 سال بعد زمانی که" امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی" در سده نهم قمری حاکم یزد شد، به فردی به نام "مولانا شمس الدین خطاط" دستور داد تا القاب شاه را روی کاشی بنویسد، سپس کاشی های مذکور را بر سردر مسجد جامع نصب کردند.

حدود 100 سال بعد و در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام "آقا جمال الدین محمد" دو مناره اصلی مسجد، سر در و طاق اصلی را به مسجد اضافه کرد و گنبد مسجد را کامل کرد.

در سال 1199 خورشیدی "شاهزاده محمد ولی میرزا" پسر سوم فتحعلی شاه قاجار به حاکمیت یزد رسید و شبستانی دیگر در غرب صحن به مسجد اضافه کرد. وی حدود چهار سال بعد بخش های دیگری از مسجد را ترمیم کرد.

آخرین مرمت های مسجد مربوط به سال 1324 شمسی است که توسط "هیات حامیان مسجد کبیر یزد" و با حمایت"محمد علی وزیری" از روحانیون وعاظ صورت گرفت. او 15 سال از عمرش را صرف عمران و آبادی مسجد کرد.

معماری و بخش های مختلف مسجد جامع یزد

در این قسمت به بررسی بخش های مختلف این مسجد زیبا و هنر معماری به کار رفته در این بخش ها خواهیم پرداخت:

1- فضای جلوخان مسجد جامع یزد

روبه روی درگاه شرقی مسجد، فضای جلوخان وجود دارد. این فضا شامل یک حوض هشت گوش در جلوی سر در و ستون مرمری کوچکی است که روی آن ها نقوش حیوان و گیاه کنده کاری شده و سر آن ها مثل بشقاب گود است. روی بدنه آن ها دو بیت شعر با خط نسخ نوشته شده است که متاسفانه به دلیل شکستگی ستون ها اشعار نوشته شده خیلی خوانا نیستند.

در کتاب یادگارهای یزد آمده است که یکی از قدیمی های شهر به نام آقای وزیری اعتقاد داشته که این دو ستون شمعدان بوده اند. استدلالش را هم اینگونه بیان می کند: در گذشته در کنار مسجد جامع کاروانسرای مخروبه ای وجود داشت، سپس امیر چخماق در کنار آن حمامی می سازد که به اسم تیم ایازیشهره بود و بعد برای تزیین ورودی حمام دو شمعدان بزرگ رو به روی آن قرار می دهد.

2- سر در شرقی مسجد جامع یزد

سردر رفیع و چشمگیر مسجد جامع یکی از قسمت های مهم و معروف این بناست که در بدو ورود چشم ها را خیره می کند. ارتفاع این سردر 24 متر است و در دو طرف آن طاق نماهایی (نمای دیوار به صورت طاق که عرض و پهنایی نداشته باشد) کم عرض و دو مناره بلند به چشم می خورد. سردر بنا اندامی بسیار کشیده دارد و روی آن القاب شاهرخ تیموری و میرزا جهانشاه با خط نسخ نوشته شده است.

سردر مسجد یک بار فرو ریخت و تا سال های 1314 شمسی مرمت نشد؛ اما در سال های 1324 شمسی به همت "حاج سيد علی محمد وزيری" بانی هيات حاميان مسجد تعمیر شد و به شکل امروزی درآمد.

3- مناره های مسجد جامع یزد

مناره ها بارزترین و باشکوه ترین بخش مسجد هستند که روی سردر قرار گرفته اند. طول مناره ها 50 متر (به روایتی 52 متر) و هردوی آن ها دارای راه پله هستند با این تفاوت که یکی از مناره ها دو راه پله برای رفت و آمد دارد و دیگری تک راه پله ای است. روی مناره ها با کاشی کاری های بی نظیر کتیبه هایی به خط کوفی و کوفی بنائی نوشته شده که مزمون آن ها اذکار خدا و معصومین است.

گفته می شود که مناره ها در حوالی سال 903 شمسی به دستور" آقا جمال الدین محمد" مشهور به "مهتر جمال" که در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وزیر یزد بود ساخته شدند؛ اما به روایتی دیگر از ماکسیم سیرو (معمار فرانسوی)، مناره ها در دوران حکومت امیرچخماق در سال 821 هجری شمسی ساخته شده اند. چند صد سال بعد، حوالی سال 1313 شمسی مناره ها و سردر شور بختانه فرو ریختند؛ اما چند سال بعد مورد مرمت قرار گرفتند.

4- کریاس

با ورود به مسجد و گذشتن از پیشخوان و سردر، وارد فضای چهارگوشِ کریاس می شویم که سقف آن با روش کاربندی(1)ساخته شده است. جالب توجه ترین بخش در کریاس لوح های سنگی نصب شده بر دیوار است. متن این لوح های سنگی، سخنان و دستوراتی است که حاکمان در زمان های مختلف در طول تاریخ مسجد صادر کرده اند. بر طبق لوح های سنگی موجود در کریاس که مربوط به قرن هشتم بوده به این بخش "دهلیز" می گفتند.

سقف کریاس گنبدی شکل بوده و با آجر ساخته شده و نمای آن با اشکال هندسی و رنگ آمیزی بسیار زیبا تزیین شده است. دور تا دور سقف، کتیبه ای نوشته شده که متن آن، قصیده ای از "محمد حسن متکلم نیشابوری" است.ساخت این بخش از مسجد را به "امیر شمس الدین محمد(2)" نسبت می دهند؛ اما به احتمال زیاد فرضیه ای اشتباه باشد چون سال ساخت دهلیز که روی کتیبه ها نوشته شده 40 سال بعد از مرگ امیر شمس الدین به دستورشاه یحیی مظفر ساخته شده است.

5-شبستان شرقی

این شبستان تابستانی در سال 754 شمسی به دستور "شاه یحیی مظفری" ساخته شد و محراب زیبای مسجد نیز در آن قرار دارد.

6-محراب مسجد

یکی دیگر از بخش های دیدنی مسجد جامع یزد، محراب آن است که در قسمت بالای آن تزییناتی مثل گچ کاری و مقرنس به چشم می خورد. این محراب بسیار زیبا از کاشی های معرق کاری ساخته شده که ترکیبی از طرح هایی مثل گل و بوته است و عبارت "فسیکفیکهم الله و هو سمیع العلیم" در بالای محراب دیده می شود.همچنین در طرفين محراب، تاريخ اتمام كاشی كاری و نام معمار آن، نوشته شده است. بر طبق این نوشته سازنده محراب "بها الدین محمد بن الحسین" بوده که در ماه محرم سال 777 هجری قمری ساخت محراب را به پایان رسانده است.

7- صحن داخلی

صحن داخلی مسجد فضایی مستطیل شکل با یک مهتابی(1)در وسط برای اقامه نماز است. در بخش شرقی صحن، نزدیک به کریاس، دالانی با آجرچینی های مشبک ساخته شده که به آن "قرائت خانه" می گفتند و به احتمال زیاد محلی برای اعتکاف بوده است. در این صحن یک محراب نیز وجود دارد که کاشی های آبی رنگ دارد و نام های الله، محمد، علی، حسن و حسین روی آن دیده می شود.

8-شبستان غربی و موزه مسجد جامع یزد

این شبستان به شکل مستطیل و با طول 38 متر و عرض 9 متر ساخته شده است.در بخش های بالای شبستان پنجره های شبکه دار و کاشی کاری های زیبای متعلق به عصر تیموری دیده می شود. شبستان غربی در زمان حکومت امیر غیاث ساخته شد و نام ساختمان هم بر همین اساس تا سال ها پیش با نام "غیاثیه" شناخته می شده است. این شبستان اکنون محل دائمی گنجینه و موزه مسجد جامع یزداست.

گنجینه و موزه مسجد جامع یزد

این موزه در سال 1393 در شبستان غربی مسجد افتتاح شد و در آن اشیای بلا استفاده مسجد جامع یزد نگهداری می شوند؛ اشیایی که بنا به هر دلیلی از بنای اصلی جدا شده اند یا کاربری اولیه خود را از دست داده اند. در این موزه حدود 350 شی تاریخی از دوره ایلخانیان و سال های بعد از آن نگهداری می شود که از قابل توجه ترین آن ها می توان به در چوبی مسجد جامع یزد، پرده کعبه، سماور قدیمی، ساعت، کاشی کاری های زیبای مسجد، منبر سنگی، زیلو و... اشاره کرد.

9- شبستان شاهزاده

این شبستان زیبا دارای 48 ستون مستطیل شکل است که بخش پایین ستون ها با کاشی های فیروزه ای تزیین شده اند. این بنا در غرب صحن شمالی و به نام شاهزاده محمد ولی میرزا در سال 1203 هجری شمسی ساخته شد.

10- ایوان اصلی

ایوان اصلی نیز به شکل مستطیل ساخته شده و در آن یک محراب وجود دارد. در قسمت ورودی ایوان فضای طاق مانندی وجود دارد که روی آن سوره "الفتح" نوشته شده است. البته تمام آیات سوره فتح روی طاق ایوان نوشته نشده و ادامه آن در حاشیه بالای دیواره های سمت راست حیاط قرار داشت که اکنون چیزی از آن باقی نمانده است. به احتمال خیلی زیاد کاتب این بخش بهاءالدین هزارسپاز نسخ نویسان بنام زمان خود بوده است.

به محض ورورد به ایوان اصلی دو ستون بزرگ در دو طرف دیده می شود که روی آن ها خطاطی ها بسیار زیبایی با خطوط نسخ و کوفی نوشته شده است. سقف ایوان نیز با اسامی خداوند و با خط کوفی بنایی در قالب کاشی های چهار گوش بسیار زیبا زینت یافته است. بخش قابل توجه دیگر این ایوان کتیبه معروف کاشی معرق بوده که نام 12 امام روی آن نوشته شده است.

11- گنبدخانه

گنبد این مسجد دوپوسته بوده و دارای خوابیدگی است. بخش گنبد خانه این بنا بسیار زیبا و پر از کتیبه هایی با اسماء خداوند و آیات مقدس قرآنی است. گنبد در وسط قرار گرفته و 4 گوشواره در چهار گوشه آن قرار گرفته اند. داخل سقف گنبد نقوش هندسی بسیار زیبا با کاشی دیده می شود و نام معمار گنبد با عنوان "عمل العبد سعد بن محمد کدوک البنا یزدی" نوشته شده است. در طرف راست گنبدخانه دالانی وجود دارد که در گذشته محل برای رفت و آمد زنان بوده تا به راحتی و بدون عبور از جماعت خانه مردان بتوانند سوالات خود را از امام مسجد بپرسند. محراب این بخش از مسجد نیز بسیار زیباست و با تزیینات متنوعی مثل کاشی های معرق و خطوط نسخ جلوه دار شده است.

12-قنات ها

در صحن داخلی مسجد دو قنات وجود دارد که آب یکی از آن ها از شهر زارچ در یزد و آب دیگری از قنات محمودآباد که در زبان محلی به آن" مردوا" می گویند تامین می شده ولی اکنون خشک شده است.

13- سنگ قبرهای غیر منصوب

در این مسجد تعدادی سنگ قبر وجود دارد که از بخش های مختلف این مسجد بزرگ پیدا شده اند. یکی از سنگ قبرها از خرابه هایی که منصوب به علاءالدوله گرشاسب بود و دیگری در گرمخانه منصوب به وی پیدا شده است. روی سنگ قبر ها عباراتی با خط کوفی دیده می شود.