در حج هم اصول دین وهم فروع دین جایگاه دارد. حج یک عبادت محض نیست بلکه با ابعاد اجتماعی وسیاسی پیوند وثیقی دارد. حج هم دارای صورتی است که در مناسک آن خلاصه می‌شود و هم دارای مغزی است که روح آن توحید آن است "بنی الاسلام علی الکلمتین کلمه التوحید و توحیدالکلمه"، حج با شرک و بندگی ارباب‌ها و قدرت‌ها و همه رب النوع ها وهواپرستی ها ناسازگار است.
اساساً حج می‌گذاریم تا رها شویم، آزاد شویم، بنده خدا شویم و به همه نه بگوییم و لبیک به خدا بگوییم و بنده خدای کریم شویم. بندگی نیز آداب دارد ومجاهدت می‌خواهد، همانطور که ماه رمضان تمرین تقوا و خویشتنداری از محارم و معاصی است حج نیز پایه توحید است. حاجی نه با زبان که با دل باید موحد شود و روح توحید در قلب و روح وی جاری شود. توحید نظری و توحید عملی مهمترین وجه‌های این سیر آفاق و انفاسی است. هم ایمان قلبی به خدای متعال و هم اینکه خدا را در همه احوال مؤثر بداند و بداند که "لا مؤثر فی الوجود الا الله" و…آثار این روح توحیدی باید درعمل و رفتار اجتماعی ما ظاهر شود. توحید نظری باید در توحید عملی نمود و بروز پیدا کند.
کسی که به طواف کعبه رفته و مهر صاحب کعبه را در دل خویش جای داده است باید هرچه را رنگ غیر خدایی دارد به دور افکند وخود را در محضر الهی حاضر و ناظرببیند و دل خود را خانه خدا بنماید. اگر دل خانه خدا شد آنوقت است که می‌توانیم بگوییم بنده خداییم ودیگر حاضر نیستیم بنده هواها و خواهش‌های نفسانی شویم. مهمترین ثمره حج بنده خداشدن است و درس بزرگ ابراهیم خلیل قهرمان بزرگ توحید، بندگی محض خداست ولاغیر.
بر همین اساس برای واکاوی معارف اخلاقی سوره حج با دکتر سید محمد مهدی جعفری مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
سید محمد مهدی جعفری، درباره سوره شرح نزول حج اظهار داشت: مشهور است که سوره حج از سوره‌های مدنی بوده و در مدینه نازل شده است یعنی از آن سوره‌هایی است که بعد از آمدن رسول خدا به مدینه منوره نازل شده و چون بخشی از احکام حج در این سوره بیان شده است به سوره حج مشهور است.
وی افزود: آیه نخست این سوره با لفظ «یَا أَیُّهَا النَّاسُ…» شروع می‌شود برخی معتقد هستند که این سوره مکی است چرا که خداوند انسان‌ها را در سوره‌های مکی با این لفظ مورد خطاب قرار می‌دهد و در سوره‌های مدنی پروردگار مردم را با لفظ «یا ایهاالمومنون…» خطاب قرار می‌دهد اما سوره حج نشان دهنده آن است که مخاطب پروردگار و پیامبر اکرم (ص) عموم مردم است و تنها مؤمنان نیستند این یکی از نکات معارفی و اخلاقی است که در این سوره ذکر می‌شود.
مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه به آیه اول اشاره و تصریح کرد: این سوره با «زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ» آغاز می‌شود و پروردگار در این آیه به مردم اخطار و هشدار می‌دهد که واقعه روز قیامت همانند زلزله‌ای بزرگ است که همه چیز را زیر و رو می‌کند بنابراین لازم است انسان زندگی و جهان هستی را مورد توجه قرار دهد تا اگر نسبت به زنده شدن در قیامت شک دارد با نگاه به زمین و جهان هستی که در زمستان همه گیاهان می‌میرند و در بهار زنده می‌شوند این شک برطرف شود. زمین و گیاهان در فصل بهار رشد می‌کنند و به حرکت در می آیند و این یک معرفت طبیعی است که خداوند با توجه دادن به عالم هستی به انسان درباره مبدا و معاد هشدار می‌دهد.
جعفری ادامه داد: سوره حج بیشتر روی مساله توحید و معاد تاکید دارد بنابراین پیام اصلی این سوره اخطار و هشدار به مشرکان است تا نسبت به عاقبت خودشان آگاهی پیدا کنند.
وی با اشاره به اعمال واجبی که در حج باید انجام شود تصریح کرد: سوره حج به برخی اعمالی که باید در حج صورت بپذیرد اشاره کرده است مانند قربانی کردن. لازم به ذکر است که قربانی کردن در این روز برای خدا نیست بلکه برای مردم است و نفع آن به مردم نیازمند و محروم می‌رسد توصیه شده است تا آن گوشت قربانی باید به مصرف مردم نیازمند برسد و نباید برای تکبر و فخر فروشی این کار انجام شود.
مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه ادامه داد: یکی از فلسفه‌های حج همبستگی و رسیدن به مردم بی نوا و مساکین است به یاد دارم یکی از بزرگان درباره حج می‌گفت حج یک رزمایش برای جهاد در زندگی است. پروردگار همه جهادها را در حج به انسان می‌آموزد اینکه لباس تشخص از تن بکند و لباس احرام بر تن کند، یا در احکام حج آمده حاجی باید از جدل دست بردارد در غیر این صورت حج او باطل می‌شود و یا تاکید شده حتی حق آزار رساندن به یک پشه را ندارد. بنابراین انسان باید به این حقیقت برسد که او موجودی است که می‌توانند مانند خداوند رحمان و رحیم با دیگران با مهربانی، دوستی و همبستگی تعامل داشته باشد.
جعفری بیان کرد: حکمت و فلسفه حج رسیدن به بی نوایان و نیازمندان است و در آیات پایانی سوره حج خداوند متعال می‌فرماید وَافْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ یعنی شما کار خیر را انجام دهید و شایسته است که به صلاح رو رستگاری برسید.
وی درباره کار خیر عنوان کرد: کار خیر همان بهترین کاری است که انسان در زمان، مکان و موقعیت‌های مختلف می‌تواند انجام دهد و اگر انسان بهترین کار را در هر زمان و مکان تشخیص دهد و به انجام آن اقدام کند این مایه رستگاری است.
مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه ادامه داد: رستگاری به معنای رها شدن از موانع رشد و بالندگی انسان است انسان همواره باید از نظر معنوی و هم از نظر مادی در مسیر رشد باشد. جامعه زمانی توسعه پیدا می‌کند که در آن جامعه روحیه همبستگی، مهربانی و اخلاق انسانی وجود داشته باشد و پیوسته باید این روحیه رو به رشد باشد و این امر تنها با کار خیر انجام می‌شود و آن کار خیر کاری بهترین است که انسان بتواند همواره در جامعه انجام دهد.
جعفری در پایان خاطرنشان کرد: از آن کار خیری می‌توان با عنوان ایمان و عمل صالح یاد کرد که بر اساس آیات سوره حج انسان را به مساله مبدا و معاد یعنی توحید و قیامت توجه دهد و دیگر اینکه در زندگی دنیا باعث همبستگی و رسیدن به یکدیگر و توجه و مهربانی نسبت به بی نوایان را به ارمغان بیاورد این کار خیر باعث رشد و بالندگی انسان می‌شود.
