دکتر سید جلال موسوی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اقتصاد در آیینه رفتار و گفتار امام رضا علیه‌السلام»، به بررسی سیره آن حضرت در تبیین روش درست زندگی و مبارزه با شیوه‌های نادرست اقتصادی پرداخته است. در ادامه، بریده‌ای از این مقاله را از نظر می‌گذرانید.
به گزارش پایگاه خبری دانا دکتر سید جلال موسوی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اقتصاد در آیینه رفتار و گفتار امام رضا علیه‌السلام»، به بررسی سیره آن حضرت در تبیین روش درست زندگی و مبارزه با شیوه‌های نادرست اقتصادی پرداخته است. در ادامه، بریده‌ای از این مقاله را از نظر می‌گذرانید.
مقوله مصرف در کنار تولید و توزیع، از مفاهیم اصلی و مقولات مهم علم اقتصاد محسوب می‌شود؛ به طوری که هر مکتب و نظام اقتصادی، برخی از مباحث نظری خود را به تشریح ابعاد این مقوله اختصاص داده است. مفاهیم شایعی همچون مدیریت مصرف، مصرف‌گرایی، روش‌های ترغیب به خرید و مصرف و... نشان می‌دهد مصرف، پدیده‌ای ذوابعاد است که علاوه برحوزه اقتصاد، با روان‌شناسی و دیگر حوزه‌ها نیز مرتبط است. از این رو، در دین اسلام و در مفاهیم اقتصادی‌ای که در گفتار و کردار امام رضا علیه‌السلام دیده می‌شود، به این پدیده نگاه ویژه‌ای شده و ابعاد آن به انحای مختلف تبیین شده است که ذیلا تشریح می‌شود.
مقوله مصرف در کنار تولید و توزیع، از مفاهیم اصلی و مقولات مهم علم اقتصاد محسوب می‌شود؛ به طوری که هر مکتب و نظام اقتصادی، برخی از مباحث نظری خود را به تشریح ابعاد این مقوله اختصاص داده است. مفاهیم شایعی همچون مدیریت مصرف، مصرف‌گرایی، روش‌های ترغیب به خرید و مصرف و... نشان می‌دهد مصرف، پدیده‌ای ذوابعاد است که علاوه برحوزه اقتصاد، با روان‌شناسی و دیگر حوزه‌ها نیز مرتبط است. از این رو، در دین اسلام و در مفاهیم اقتصادی‌ای که در گفتار و کردار امام رضا علیه‌السلام دیده می‌شود، به این پدیده نگاه ویژه‌ای شده و ابعاد آن به انحای مختلف تبیین شده است که ذیلا تشریح می‌شود.
پرهیز از تشبه جستن به دشمن در الگوی مصرف
در اسلام، مالک واقعی خداست و ملک انسان عاریتی محسوب می‌شود. به عبارت دیگر، مال و دارایی به منزله «امانت» در نزد انسان است و او صاحب موقتی آن‌هاست. از آنجا که هر امانت‌داری وظایفی برعهده دارد که باید ادا کند، انسان نیز در برابر اموالی که در اختیار دارد، وظایفی دارد که باید ادا کند. می‌توان گفت مصرف صحیح و منطبق با موازین اسلامی، از راه‌های ادای صحیح حق نعمت و امانت خداوندی است. براین اساس درباره نحوه مصرف سفارش‌های بسیاری در دین اسلام شده است.
[برای نمونه، امام رضا علیه‌السلام] در حدیثی می‌فرمایند: «لباسی مثل لباس دشمنان من نپوشید و خوراک و نوشیدنی‌ای مثل خوراک و نوشیدنی دشمنان من نخورید و نیاشامید و راه و روش شما مانند شیوه دشمنان من نباشد. اگر غیر از این عمل کنید، شما نیز بدانید با من دشمنی کرده‌اید، چنانکه دشمن من هستند» (ابن‌بابویه، ۱۳۸۰: ۳۲). باید توجه کرد که آسیب‌های این نوع الگوپذیری منحصر به امور اقتصادی نیست، بلکه «از جنبه اجتماعی و فرهنگی نیز نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای اصالت‌های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می‌رود؛ به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت» (ایروانی، ۱۳۸۴: ۲۸۷).
[برای نمونه، امام رضا علیه‌السلام] در حدیثی می‌فرمایند: «لباسی مثل لباس دشمنان من نپوشید و خوراک و نوشیدنی‌ای مثل خوراک و نوشیدنی دشمنان من نخورید و نیاشامید و راه و روش شما مانند شیوه دشمنان من نباشد. اگر غیر از این عمل کنید، شما نیز بدانید با من دشمنی کرده‌اید، چنانکه دشمن من هستند» (ابن‌بابویه، ۱۳۸۰: ۳۲). باید توجه کرد که آسیب‌های این نوع الگوپذیری منحصر به امور اقتصادی نیست، بلکه «از جنبه اجتماعی و فرهنگی نیز نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای اصالت‌های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می‌رود؛ به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت» (ایروانی، ۱۳۸۴: ۲۸۷).
پرهیز از اسراف
اسراف در لغت به معنی گزاف‌کاری کردن، درگذشتن از حد میانه، زیاده‌روی و اتلاف است و در مقابل تقتیر، اقتار، تقصیر، قصد و اقتصاد به کار می‌رود (نک. دهخدا، ذیل واژه «اسراف»). این مفهوم همان‌طور که راغب در مفردات اشاره کرده است، اغلب به هزینه کردن افراطی مال اطلاق می‌شود (نک: راغب اصفهانی، ذیل ماده«سرف»). بنابراین معانی، پرهیز از اسراف، در الگوی مصرفی که از سیره و کلام امام رضا علیه‌السلام برمی‌آید، اصلی مهم محسوب می‌شود. امام چنان به جلوگیری از اسراف اهمیت می‌دهد که حتی به نظر ایشان «دور افکندن هسته خرما از جمله کارهای فاسد و نادرست است» (عطاردی، ۱۳۸۸، ج۲: ۳۱۴) و باید «هرکس در منزل خود که مشغول غذا خوردن می‌شود، اگر مقداری از آن غذا در سفره ریخت، باقی‌مانده آن را برای مصرف در صورتی که آلوده نباشد، جمع کند» (حرعاملی، ۱۳۸۴، ج ۱۶: ۴۹۹).
شاید بتوان گفت ضرورت توجه به تعالیم اسلامی درباره پرهیز از اسراف، امروزه بیش از همه دوران‌های گذشته باشد؛ زیرا مصرف‌گرایی در دوران معاصر بیش‌از‌پیش در حال غلبه است و مصرف به افراط، الگویی است که سیطره خود را روز‌به‌‌روز افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، همزمان با مصرف‌زدگی در برخی جوامع، فقر و سوءتغذیه در بسیاری از جوامع دیگر رایج است؛ به عبارت دیگر، در جهان امروز گرسنگی مفرط و سیری مفرط به صورت گسترده خودنمایی می‌کند. بنابراین، در چنین روزگاری توجه به پرهیز از اسراف -که در الگوی مصرف اسلامی عرضه شد- بسیار مهم و حیاتی است. امام رضا علیه‌السلام از سر آگاهی به همین واقعیت اجتماعی و وجود اقشار فقیر در کنار اقشار غنی و برخوردار، خطاب به عده‌ای که میوه نیم‌خورده را به دور می‌انداختند، فرمودند: «سبحان‌الله؛ اگر شما از آن بی‌نیازید، هستند کسانی که بدان نیازمندند. به آنان بخورانید» (فضل‌الله، ۱۳۶۶: ۵۲). در همین راستا، این امام متصل به معارف الهی و بینا به واقعیات اجتماعی، در روایتی دیگر می‌فرمایند «إن الله یبغض القیل وإضاعه المال وکثره السؤال»؛به درستی که خداوند، داد و فریاد و تلف کردن مال و پرخواهشی را دشمن می‌دارد» (حرانی، ۱۳۸۲: ۸۰۴).
شاید بتوان گفت ضرورت توجه به تعالیم اسلامی درباره پرهیز از اسراف، امروزه بیش از همه دوران‌های گذشته باشد؛ زیرا مصرف‌گرایی در دوران معاصر بیش‌از‌پیش در حال غلبه است و مصرف به افراط، الگویی است که سیطره خود را روز‌به‌‌روز افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، همزمان با مصرف‌زدگی در برخی جوامع، فقر و سوءتغذیه در بسیاری از جوامع دیگر رایج است؛ به عبارت دیگر، در جهان امروز گرسنگی مفرط و سیری مفرط به صورت گسترده خودنمایی می‌کند. بنابراین، در چنین روزگاری توجه به پرهیز از اسراف -که در الگوی مصرف اسلامی عرضه شد- بسیار مهم و حیاتی است. امام رضا علیه‌السلام از سر آگاهی به همین واقعیت اجتماعی و وجود اقشار فقیر در کنار اقشار غنی و برخوردار، خطاب به عده‌ای که میوه نیم‌خورده را به دور می‌انداختند، فرمودند: «سبحان‌الله؛ اگر شما از آن بی‌نیازید، هستند کسانی که بدان نیازمندند. به آنان بخورانید» (فضل‌الله، ۱۳۶۶: ۵۲). در همین راستا، این امام متصل به معارف الهی و بینا به واقعیات اجتماعی، در روایتی دیگر می‌فرمایند «إن الله یبغض القیل وإضاعه المال وکثره السؤال»؛به درستی که خداوند، داد و فریاد و تلف کردن مال و پرخواهشی را دشمن می‌دارد» (حرانی، ۱۳۸۲: ۸۰۴).
توجه به قناعت و ساده‌زیستی
طبعا صحبت از قبح اسراف و ضرورت پرهیز از آن، در تعالیم اسلامی و سیر امام رضا علیه‌السلام، در راستای تأیید قناعت و ساده‌زیستی است. به عبارت دیگر، ساده‌زیستی و قناعت پیامد طبیعی پرهیز از اسراف و تجمل است و اگر حکم به اجتناب از اسراف شده، در واقع حکم به ساده‌زیستی و قناعت نیز شده است. قناعت در لغت به معنای خرسندی، رضا به قسمت، بسنده کردن، بسنده‌کاری و راضی شدن به اندک چیز است (نک. دهخدا، ذیل واژه «قناعت»). در اصطلاح علم اخلاق نیز قناعت صفتی است که با ضد خود -یعنی حرص و ولع- تبیین می‌شود و دارنده این صفت کسی است که به مقدار نیاز و ضرورت بسنده کند و زاید بر آن را نطلبد (نک: نراقی، بی‌تا، ج۲: ۱۰۴).
حضرت امام رضا علیه‌السلام در راستای ترویج اخلاق ساده‌زیستی و همنوا با همه پیشوایان دینی، ضمن توصیه به ساده‌زیستی و قناعت، خود نیز عامل به آن بودند. به فرموده آن حضرت، «قناعت باعث خویشتن‌داری، ارجمندی و آسوده شدن از زحمت فزون‌خواهی و بندگی در برابر دنیاپرستان است» (ابن‌بابویه،۱۳۸۰، ج۲: ۱۷۸). به گفته ایشان، یکی از فواید قناعت، رضایت خدا به عمل اندک بنده است: «من رضی عن الله تعالی بالقلیل من الرزق رضی الله منه بالقلیل من العمل»؛ هرکس به رزق و روزی کم از خدا راضی باشد، خداوند از عمل کم او راضی خواهد بود» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۷۸: ۳۵۷). طبق بیان حضرت، رضایت به روزی اندک خدا نه‌تنها موجب رضایت خدا از عمل اندک بنده است، بلکه باعث سبک‌باری و رضایت خانواده نیز هست. طبق فرمایش ایشان «هرکه از روزی حلال اندک خشنود باشد، بارش سبک و خانواده‌اش در نعمت باشد» (حرانی، ۱۳۸۳: ۴۴۹). بر اساس چنین رویکردی نسبت به زندگی دنیایی و برمبنای چنین الگویی از مصرف و هزینه، امام رضا علیه‌السلام «در تابستان بر روی حصیر می‌نشست و در زمستان بر روی پلاس آرام می‌یافت و لباس‌های او از جامه‌های زبر و درشت بود» (ابن‌بابویه، ۱۳۸۰، ج ۵: ۵۱۷) و به گفته اباصلت هروی، حضرت «غذایی ساده و خوراکی اندک داشت» (همان، ج۲: ۱۳۶).
میانه‌روی در معیشت
یکی از ویژگی های بارز الگوی معیشت اسلامی -چه در کسب مال و چه در مصرف آن- که در کلام امام رضا علیه‌السلام نمود برجسته‌ای دارد، پرهیز از افراط و تفریط است. این امر چنان در نظر امام اهمیت دارد که از نشانه‌های کامل بودن ایمان محسوب شده است. به فرموده ایشان «حقیقت ایمان انسان کامل نمی‌شود، مگر اینکه سه صفت در او وجود داشته باشد: اول، دانش دین بیاموزد؛ دوم، در معیشت اندازه را نیکو نگه دارد؛ سوم، بر بلاها و گرفتاری‌ها صبر و شکیبایی کند» (فضل‌الله، ۱۳۷۷: ۶۵). از این کلام گوهربار آشکار می‌شود که مقام و ارج اعتدال در معیشت، به اندازه دو موضوع دیگر -یعنی صبر و آموختن دانش دین- است. همگان می‌دانند که رسیدن به مقام صبر و نیل به مرتبه عالمی در دین، چه اندازه مشقت‌‌بار است و در نزد خداوند چه ارجی دارد. با وجود این، امامْ اعتدال در معیشت را هم‌پایه آن‌ها قرار داده و از این طریق اهمیت آن را به نیکویی نموده است.
به فرموده حضرت، میانه‌روی در هر حالتی لازم است: «علیکم بالقصد فی الغنی والفقر»؛ بر شما باد میانه‌روی به هنگام دارایی و نداری» (حکیمی و دیگران، ۱۳۷۴، ج ۷: ۷۸). بر طبق چنین اصلی، در کسب مال و تحصیل درآمد نیز امام از سودجویی و حریصی برحذر داشته، اعتدال را سرلوحه تجارت و کسب قرار داده است. ایشان می‌فرمایند: شخص «به اندازه گذران زندگی سود ببرد یا در مورد مال تجاری سود اندک داشته باشد و افزایش ناموزون در معاملات تجاری نباشد» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۰: ۱۰۳). شکی نیست که سودجویی و حرص برای کسب درآمد بیشتر، یکی از آفات مهلک و از زمینه‌های ایجاد ثروت‌های نامشرع است؛ ثروت‌هایی که خود منشأ بسیاری از آسیب‌ها و انحرافات فردی و اجتماعی است. از این رو، میانه‌روی و پرهیز از افراط در آن، امری حیاتی و مهم است.
