شهید سید مجتبی نواب صفوی از پیشتازان مبارزات مسلحانه علیه حکومت پهلوی بود. وی به همراه جمعی از یارانش در بیست و هفتم دی ماه سال ۱۳۳۴به شهادت رسید. در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی سید مجتبی نواب صفوی اختصاص دارد.
به گزارش پایگاه خبری دانا سید مجتبی میرلوحی تهرانی (۱۳۰۳-۱۳۳۴ش) معروف به نواب صفوی روحانی شیعه، بنیان گذار و رهبر جمعیت فدائیان اسلام. نواب صفوی دروس حوزوی مانند فقه و اصول، تفسیر قرآن و اصول سیاسی و اعتقادی را در تهران و سپس در نجف فرا گرفت. از علامه امینی و سید حسین طباطبایی قمی به عنوان اساتید وی در حوزه علمیه نجف یاد شده است
نواب از پیشتازان مبارزات مسلحانه علیه حکومت پهلوی بود. با ظهور احمد کسروی نواب صفوی جهت مبارزه با تفکرات او از نجف به ایران آمد. قتل کسروی، عبدالحسین هژیر، علی رزم آرا و حسین علاء از جمله فعالیت های سیاسی و مبتنی بر عقاید مذهبی نواب صفوی و فدائیان اسلام به شمار میرود. برخی از نویسندگان تاریخ معاصر، تلاشهای نواب صفوی و یارانش را در پیروزی جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران موثر دانسته اند.
مخالفت با اقدامات دولت دکتر مصدق به دلیل عدم عمل به احکام اسلامی از دیگر فعالیت های وی بود که حبس را برای سید مجتبی در پی داشت. کتاب «جامعه و حکومت اسلامی» از آثار نواب صفوی است. وی در دوران فعالیت سیاسی خود سفرهایی به اردن و مصر داشت که طی آن در دانشگاه الازهر سخنرانی کرده و با ملک حسین پادشاه اردن ملاقات داشته است. رهبر فدائیان اسلام و برخی از یارانش در ۲۷ دی ۱۳۳۴ش توسط رژیم پهلوی اعدام شدند.
سید مجتبی نواب صفوی
اطلاعات فردی
نام کامل سید مجتبی میرلوحی تهرانی
لقب نواب صفوی
تاریخ تولد ۱۳۰۳ش
تاریخ وفات ۲۷ دی ۱۳۳۴ش
محل دفن وادی السلام قم
شهر وفات تهران
اطلاعات علمی
محل تحصیل تهران، نجف
فعالیت های اجتماعی-سیاسی
سیاسی تشکیل جمعیت فدائیان اسلام
تغییر نام خانوادگی
برخی درباره تغییر نام خانوادگی نواب صفوی از میرلوحی به نام خانوادگی مادرش، نقل کرده اند احتمالا این اقدام برای در امان ماندن سید مجتبی از تبعات فرزندی یک محکوم انجام شده است؛ در عین حال یراوند آبراهامیان در کتاب «ایران بین دو انقلاب» این تغییر را از جانب نواب حرکتی نمادین برای «اعلام وحدت با بنیانگذاران نخستین دولت شیعی در ایران» دانسته است؛ هر چند این نظر دور از ذهن به نظر می رسد، زیرا نه صفویه نخستین دولت شیعی در ایران بود و نه این تغییر در زمان اعلام تشکیل گروه فدائیان اسلام صورت گرفته است.[۶]
جریان کسروی
هم زمان با اقامت نواب صفوی در نجف، احمد کسروی با انتشار آثاری در عرصه های مختلف در تهران به اوج شهرت رسیده بود؛ پرداختن وی به مذهب و به ویژه نشر دو کتاب درباره اسلام و شیعه، موجب ناراحتی بسیاری در میان متدینین و روحانیان ایران گردید.[۱۳] نقد تند به مذهب و تشیع محتوای بیشتر آثار کسروی در این دوره بود که برخی از آن ها مانند کتاب شیعه گری به زبان عربی نیز ترجمه شد.[۱۴]
یکی از این آثار که به احتمال همان کتاب شیعه گری است در نجف به نواب صفوی میرسد، وی با مطالعه آن و آگاهی از محتوای توهین آمیزش به تشیع با تعطیل نمودن درس و بحث به ایجاد هیجان در بین علما و طلاب مقیم نجف می پردازد.[۱۵]
سرانجام بنابر تصمیم بعضی از علماء نجف نواب صفوی به نمایندگی از طرف حوزه علمیه به ایران آمده با اصلاح افکار منحرف شده جوانان، بساط کسروی را جمع کند.[۱۶]
برخی نویسندگان فکر مبارزه با کسروی را در نواب، متاثر از علامه امینی و شیخ محمد آقا تهرانی می دانند.[۱۷][۱۸][۱۹] نواب با رسیدن به ایران، سخنرانی های عمومی بسیاری علیه کسروی در آبادان و تهران برپا کرد؛[۲۰] و در پی آن با حضور در تهران طی جلسات متعددی به مباحثه و مذاکره با کسروی پرداخت.[۲۱]در راستای همین اقدامات چند بار هم به منزل کسروی رفته و در جلسات علنی وی شرکت و در انظار عموم او را نقد می کند، که این رفتار با تهدیدی از جانب کسروی مواجه می شود. شرح یکی از این مذاکرات و مباحثات در روزنامه «دنیای اسلام» با عنوان «کسروی مباحث منطقی را با تهدید جواب می دهد» چاپ شده است.[۲۲]
پس از این سلسله رویارویی ها و علاوه بر آن سودمند نبودن اقدامات علمی فراوان دیگر علمای وقت نواب با اعتقاد به ارتداد کسروی، حذف فیزیکی وی را طراحی کرده و در پی اقدامی نافرجام با سلاحی که از پول اهدایی شیخ محمدحسن طالقانی از روحانیان وقت تهران، خریده بود، خود شخصاً به کشتن وی اقدام و در این برخورد حتی با کسروی گلاویز هم می شود. سرانجام نیز با تحریک و برنامه ریزی مجدد نواب، کشتن کسروی توسط دیگر اعضای فداییان اسلام به نتیجه رسید.[۲۳]
تشکیل جمعیت فدائیان اسلام
حکم ارتداد؛ اجتهاد یا تقلید
از موارد قابل بحث درباره نواب صفوی، منشا اعتقاد وی به ارتداد کسروی است. در بازجویی هایی که از وی به عمل آمده نیز از او درباره اینکه این اعتقاد براساس اجتهاد شخصی بوده و یا تقلید از دیگر مراجع، سوال شده است.[۲۶] شهید مهدی عراقی این اعتقاد را نتیجه استفتاء نواب از حاج آقا حسین قمی و جواب او مبنی بر مرتد و واجب القتل بودن کسی مانند کسروی، می داند.[۲۷] بنابر نقلی که به نوعی تایید این نظریه است آیت الله قمی در جواب عده ای از نمایندگان دربار پهلوی که برای دیدار وی به نجف رفته بودند درباره اقدام به قتل کسروی می گوید: عمل آن ها (فدائیان اسلام) مانند نماز از ضروریات بوده و احتیاجی به فتوا نداشته زیرا کسی که به پیغمبر و ائمه اطهار علیهم السلام جسارت و هتاکی کند قتلش واجب و خونش هدر است.[۲۸]
با توجه به موارد مذکور محققین درباره این که قتل کسروی با اجازه برخی مراجع وقت بوده است تردیدی نداشته و این اجازه را از جانب علمایی چون علامه امینی[۲۹]، سید ابوالحسن اصفهانی، حاج آقا حسین قمی، شیخ محمد تهرانی، سید ابوالقاسم کاشانی، و حتی سید محمد بهبهانی ثابت میدانند.[۳۰]
بنابر اسناد تاریخی موجود نواب صفوی خود در بازجویی هایش و در جواب این سوال که «شما روی چه عنوانی، و به اجازهء کدام مجتهد این کارها را کرده اید؟ می گوید: اجازه مجتهد نمی خواهد، زیرا ما جهاد که نمی کنیم. اینها مهاجم هستند، و اگر کسی به اسلام و ناموس مسلمین مهاجم بود، بر هر مسلمانی،واجب است دفاع کند. و چون ما قدرت داریم و می توانیم، دفاع می کنیم.»[۳۱]
نواب و مصدق از پیمان تا زندان
در سال های پرتنش دهه سی شمسی، مبارزات مشترک مذهبیون به رهبری سید ابوالقاسم کاشانی و ملی گراها به رهبری مصدق علیه حکومت پهلوی به اوج خود رسیده بود که ملی شدن صنعت نفت یکی از اهداف این مبارزات و رزم آرا نخست وزیر وقت مهم ترین مانع جهت تحقق آن به شمار میرفت.[۳۲]
بنا بر روایت برخی نزدیکان به جمعیت فدائیان اسلام، در آن روزها نواب صفوی با برخی از سران جبهه ملی از جمله دکتر فاطمی، حسین مکی و حائری زاده و چند نفر دیگر ملاقاتی ترتیب داده و از آنان درباره اجرای احکام اسلام در صورت به قدرت رسیدن جبهه ملی عهد می گیرد. با قبول این پیمان از جانب نمایندگان ملّیون، نواب نیز قول حذف فیزیکی رزم آرا به عنوان مانع اصلی ملی شدن صنعت نفت و اداره حکومت بر اساس موازین اسلام را به آنان می دهد.[۳۳]
با آغاز دوران نخست وزیری مصدق، اختلافات وی با نواب شروع شد، دستگیری های متعدد اعضای فدائیان اسلام از جانب دولت ملی، اعتراض های نواب به این بازداشت ها[۳۴][۳۵]، همچنین صدور بیانیه هایی از جانب نواب که در آن خواستار اداره کشور توسط پیشوای مسلمین شده بود به این اختلافات دامن زد،[۳۶] در نتیجه آن نواب در ۱۳ خرداد ۱۳۳۰ شمسی دستگیر و به زندان قصر منتقل شد.[۳۷]. نواب صفوی به مدت بیست ماه از بیست و هشت ماه دولت مصدق را در زندان بود و تنها زندانی سیاسی این دوره است.[۳۸]
علت این محکومیت در دادگاه حمله نواب به یک مغازه مشروب فروشی در ساری مربوط به دوسال قبل از دستگیری اعلام شد. در پی این واقعه پنجاه و یک تن از فدائیان پس از ورود به زندان برای ملاقات با نواب خارج نشده و در آن جا برای آزادی رهبرشان متحصن شدند؛ این تحصن توسط نظامیان وقت به پایان رسید.[۳۹] و این کشمکش ها به اختلاف میان فدائیان و سید ابوالقاسم کاشانی نیز منجر شد.[۴۰]
چالش ها با آیت الله بروجردی
فدائیان اسلام تا پیش از استوارشدن جایگاه آیت الله بروجردی مورد حمایت برخی مراجع قم از جمله آیت الله محمد تقی خوانساری بودند. اما بنابر روایات شفاهی موجود از سال ۱۳۲۹ش به بعد نواب و طرفدارانش مشکلاتی با دستگاه آیت الله بروجردی پیدا کردند.[۴۱]
ریشه این اختلافات را در نوع نگاه و نگرش فدائیان که سخت سیاسی بودند با آیت الله بروجردی که چنین نگاهی به سیاست و مداخله در آن نداشت(تا جایی که هیچ مداخله ای در جریان ملی شدن صنعت نفت نکرد) دانسته اند.[۴۲] این اختلاف ها با ورود و نفوذ فدائیان در حوزه علمیه قم شدت گرفت و تا منازعات فیزیکی برخی منسوبین به بیت آیت الله بروجردی از جمله فردی به نام شیخ علی لُر با شماری از فدائیان پیش رفت.[۴۳]
مطابق برخی نقل ها آیت الله بروجردی در یکی از جلسات درس خود و در یکی از برخوردهای مستقیم با فدائیان اسلام می گوید: «دعوت به اسلام و مبارزه برای اسلام که بدین صورت نیست. با تهدید و غصب اموال مردم که نمی شود مبارزه کرد.» این سخنان در پی نامه هایی بود که در شکایت از فدائیان به وی رسیده بود.[۴۴]
برخی افراد بروز این اختلاف ها و موضعگیری ها را حاصل اقدامات برخی افراد مشکوک می دانند که هم میان طرفداران فدائیان در قم و هم در میان هواداران آیت الله بروجردی حضور داشتند.[۴۵]
در کنار این جریانات، خاطرات مختلفی درباره کمک های مالی آیت الله بروجردی به فدائیان و به خصوص نواب صفوی وجود دارد.[۴۶] آیت الله بروجردی در ابتدا به حمایت از فدائیان می پرداخت و حتی از طریق سیدحسین بُدَلا(۱۲۸۶-۱۳۸۲ش) که جزو شورای استفتای ایشان و عموزاده عبدالحسین واحدی بود، به فدائیان کمک مالی می کرد.[۴۷] اما از بهار ۱۳۲۹ش اختلاف ها با فدائیان بالاگرفت و در نهایت منجر به مهاجرت تعدادی از طلاب طرفدار فدائیان از قم به تهران شد.[۴۸]
نواب در یکی از بازجویی ها با اذعان به اعلمیت آیت الله بروجردی، درباره عدم اقدام سیاسی توسط وی می گوید: «من سرباز اسلام هستم و آقای بروجردی افسر هستند. و تا زمانی که سرباز هست، افسر به میدان نمی رود. ایشان، مقامشان عالی تر است و از طرفی، ما هستیم. اگر ما نبودیم، ایشان اقدام می فرمودند. با وجود ما، لازم نیست که ایشان اقدام بکند.»[۴۹] آیت الله بروجردی در قضیه اعدام نواب صفوی و فدائیان اسلام دخالتی نکرد که البته این را ناشی از اطمینان وی به عدم اعدام آنان توسط رژیم می دانند.[۵۰]
شهادت و دفن
نواب صفوی و برخی از یارانش در ۲۷ دی ۱۳۳۴ش به دست رژیم شاهنشاهی تیرباران شدند. بدنش در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.
پانویس
۱. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۸۸.
۲. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۴.
۳. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۸۸.
۴. پاک نیا، نواب صفوی، آذرخشی در ظلمت، ص۲۸.
۵. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۴.
۶. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۸۸.
۷. رزاق پور، فداییان اسلام/ معرفی عناصر اصلی، ص۸۹.
۸. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۴.
۹. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۷.
۱۰. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۹۰.
۱۱. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۴.
۱۲. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۴.
۱۳. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۷-۲۱۸.
۱۴. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ۱۰۳۱.
۱۵. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۹۱.
۱۶. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۲۳.
۱۷. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۸.
۱۸. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۹۱.
۱۹. زارعی، تکبیر سرخ، ص۹۵.
۲۰. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۲۶-۲۴.
۲۱. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۹.
۲۲. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۲۶.
۲۳. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۹.
۲۴. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۹۲.
۲۵. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۱۹-۲۲۰.
۲۶. گلسرخی، خاطرات مشترک، ص۳۵.
۲۷. ناگفته ها، مهدی عراقی، ص۲۲.
۲۸. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۴۱.
۲۹. منظورالاجداد، فدائیان اسلام، ص۱۹۱.
۳۰.جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۲۱.
۳۱. گلسرخی، خاطرات مشترک، ص۳۵.
۳۲. ر.ک جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۲۸-۲۲۳.
۳۳. کرباسچیان، داستان یک عهد شکنی، ص۱۹؛ همچنین با کمی تفاوت در خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه،ص۹۳.
۳۴. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۱۱۱-۱۱۸
۳۵. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران،ص ۲۲۸.
۳۶. واسعی، دکتر مصدق از پس ابرهای تیره، ص۱۱.
۳۷. خسروشاهی، فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص۱۱۱-۱۱۸
۳۸. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۳۰.
۳۹. مصدق نواب را به جرم نهی از منکر ۲۰ ماه به زندان انداخت، لواسانی، خبرگزاری فارس.
۴۰. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۳۰.
۴۱. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۳۷.
۴۲. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران، ص۲۳۸.
۴۳. مبرقعی، چشم و چراغ مرجعیت، ص۹۴.
۴۴. سلطانی طباطبائی، چشم و چراغ مرجعیت، ص۵۴-۵۵.
۴۵. بدلا، چشم و چراغ مرجعیت، ص۱۲۰.
۴۶. بدلا، چشم و چراغ مرجعیت، ص۱۱۹-۱۲۰.
۴۷. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۰.
۴۸. جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۷ تا ۲۴۰.
۴۹. گلسرخی، خاطرات مشترک، ص۳۷.
۵۰. سلطانی طباطبائی، چشم و چراغ مرجعیت،ص۵۵-۵۶.
