تلگراف بیسیم بیش از هر چیز با نام گولیلمو مارکونی پیوند خورده است؛ فردی ایتالیایی که نقش پررنگی در تاریخ ارتباطات بیسیم در جهان دارد. او توانست نخستین ارتباط بیسیم را در فاصله‌ای حدود یک مایلی اطراف محل زندگی‌اش در ایتالیا برقرار کند. تحقیقات این مخترع ایتالیایی ادامه داشت و او زمانی اعلام کرد که قصد دارد، ارتباطات رادیویی را در سرتاسر جهان پیاده کند. مارکونی در دوم ژوئن ۱۸۹۶ میلادی اختراع جدید خود را که تلگراف بی سیم بود به نام خود در انگلیس ثبت کرد تا آغازی بر ظهور فناوری رادیو در زندگی بشر باشد
در ۱۸۹۶ میلادی مارکونی تجهیزات آزمایشگاهی خود را به انگلیس آورد و در آنجا با سر ویلیام پریس مهندس الکترونیک اداره پست آشنا شد و بعد از یک سال، حق ثبت امتیاز نخستین سیستم تلگراف بی سیم را دریافت کرد و این اختراع را به نام خود ثبت کرد تا به مرور در کشورهای دیگر نیز مورد استفاده قرار بگیرد.
مواجهه ایران با تلگراف
نخستین مواجهه ایران به وسایل ارتباطی نوین به خصوص تلگراف در دوره قاجارها اتفاق افتاد که این رویارویی در دستگاه های حکومتی و مردم متفاوت بود. به این صورت که برای دستگاه حکومتی ایران مفید بود زیرا ناصرالدین‌شاه به اهمیت تلگراف در امور جاری مملکت، اعتقاد بسیار داشت و آن را جز امور خاص سلطنتی قرار داد. چه بسا ساخت نخستین تلگراف‌خانه‌های دولتی ایران در ارگ حکومتی ناشی از چنین نگرشی بوده است. در واقع تلگراف در گسترش نظارت دولتی به سراسر کشور بسیار مؤثر بود، ضمن آن که عواید مالی فراوانی نیز نصیب دولت می‌کرد اما برای عامه مردم مساله به گونه‌ای دیگر بود.
برای بسیاری از مردم ایران در آن زمان، پدیده جدیدی چون تلگراف به خودی خود منفی نبود اما اینکه انگلیسی ها یا روس ها در آن نقش داشتند، موجب بدبینی آنها می شد. این نگرش که اتباع خارجی نیز کاملاً بر آن وقوف داشتند، نه تنها در جریان انعقاد قراردادها بلکه هنگام عملیات اجرایی نیز دردسرساز بود، چنانکه خیلی زود قطع تیرها و بریدن سیم‌های تلگراف به معضل بزرگ انگلیس‌ها، روس‌ها و همچنین دولت ایران که مسوول جبران خسارات عمدی بود، تبدیل شد که سال‌ها ادامه داشت.
تعویض تیرهای تلگراف و تعمیر آنها در ناحیه‌ای واقع در مسیر بوشهر - کازرون به قدری تکرار شد که متصدیان انگلیسی ناچار به نصب تیرهای آهنی شدند. در قلمرو روس‌ها نیز، ترکمن‌های استرآباد، بارها و بارها با قطع خطوط تلگراف، سیم‌ها را به تاراج بردند. گاه انگیزه‌های سودجویانه نیز به این تحرکات دامن می‌زد. کسبه همدان پس از آگاهی از اهمیت فراوان تلگراف برای انگلیس، نرخ تیرهای چوبی را چند برابر کردند. با این همه، پس از افزایش اعتبار تلگرافچیان فرنگی در اذهان مردم و آشکار شدن تدریجی مزایای تلگراف به ویژه امکان برقراری ارتباط سریع با پایتخت، از شدت بدبینی‌های اولیه کمتر شد و مردم به اهمیت تلگراف در برقراری ارتباط مستقیم و بی‌واسطه با شاه پی بردند.
مقدمات راه اندازی تلگراف بیسیم
نخستین ارتباط تلگرافی در ایران در ۱۲۷۱ خورشیدی میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان برقرار شد که مخابره‌ای آزمایشی بود. با این حال تلگراف از ۱۲۷۲ خورشیدی و در پی انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به آن در روزنامه وقایع اتفاقیه، در ایران شناخته شد و اخبار گسترش تلگراف در جهان و کاربردهای متنوع و تسهیل‌کننده آن، مکرراً گزارش شد. در تمامی این گزارش‌ها برای سیم و دستگاه تلگراف از تعابیری چون چرخ الماس، چرخ آتشی، سیم آهن، راه سیم آهن، چرخ صاعقه و سیم صاعقه استفاده شده است.
با پیوستن ایران به اتحادیه رادیوتلگرافی به عنوان ششمین عضو اتحادیه در ۱۲۹۱ خورشیدی و راه اندازی تلگراف بیسیم در این دوران، خدمات مخابراتی توسعه و تحول یافت. نخستین بار ۱۲۹۴خورشیدی آلمانی ها برای رفع احتیاجات نظامیِ ایران، تلگراف بی سیم را در ایران راه اندازی کردند. باتوجه به نظامی بودن کاربرد تلگراف بی سیم، مسوولیت آن به وزارت جنگ محول شد و یک شرکت روسی عهده دار فروش دستگاه های آن به ایران شد. همزمان هم آموزشگاهی برای تعلیم متصدیان این دستگاه ها دایر کردند که معلمان آن روسی و ایرانی بودند.
تا اینکه در اواخر ۱۳۰۳ خورشیدی نخستین مرکز فرستنده رادیو در ایران در باغ موزه قصر، در عمارتی موسوم به کلاه‌فرنگی در ۲۰۰ هزارمتر مربع زمین های قصر قاجار، یکی از کاخ‌های قاجار در کمرکش جاده قدیم شمیران مستقر شد. بدین ترتیب مقدمات راه اندازی تلگراف بیسیم و استفاده از بیسیم توسط وزارت جنگ فراهم شد اما ۲ سال طول کشید تا در ۱۳۰۵ فرستنده بیسیم از کارخانه آلمانی تلفونکن به ایران وارد شود زیرا در آن زمان طبق مقررات ایران ورود دستگاه های مخابراتی و استفاده از آنها در انحصار وزارت پست و تلگراف و تلفن بود. این مساله را می توان از مکاتبه شخصی به نام داوود موشه لازار و دایره تجارت داخلی وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه دریافت کرد.
داوود موشه لازار در جواب مراسله راجع به تاسیس دستگاه رادیو در ایران، اظهار می کند: ورود دستگاه تلگراف و تلفن بیسیم گیرنده یا مخابره کننده مطالب و الات و اسباب آن جز برای اداره تلگراف بیسیم دولت وقت به طور کلی ممنوع است، لکن وارد کردن و استفاده از دستگاه های (رادیو کنیر) که فقط برای شنیدن نغمات به کار می رود و همچنین تاسیس سینمای ناطق در ایران با رعایت مقررات مربوط مانعی ندارد.
نخستین ایستگاه رادیویی و تلگراف بیسیم
در واقع با نصب نخستین دکل موج بلند پخش امواج رادیویی به ارتفاع ۱۲۰ متر در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۰۴ خورشیدی سنگ بنای شروع مراحل راه اندازی رادیو در ایران گذاشته شد. این فرستنده ۲۰ کیلو واتی موج بلند کار خود را در ۶ اردیبهشت ۱۳۰۵ خورشیدی در ایران با پخش تلگرافی برای دعوت عمومی برای همکاری با کشورهای مختلف جهان آغاز کرد و به این ترتیب نخستین ایستگاه رادیویی و تلگراف بیسیم افتتاح شد.
نصب دستگاه‌های بی سیم شهرهای تبریز، مشهد، شیراز، کرمان، خرمشهر و کرمانشاه نیز که از ۱۳۰۴ خورشیدی شروع شده بود، در نیمه ۱۳۰۵ خورشیدی پایان یافت. در نهایت در دی ۱۳۰۵ خورشیدی همه دستگاه‌های بی سیم تهران و شهرستان‌ها با کارمندانی که برای اداره آنها تربیت شده بودند در اختیار وزارت پست و تلگراف گذاشته شدند و به جای کاربرد نظامی به برقراری ارتباط عمومی با کشورهای خارجی اختصاص یافت.
به منظور تکمیل کار احداث رادیو، ۲ سال بعد در ۱۳۰۷ خورشیدی نصب ۲ دستگاه موج کوتاه دیگر آغاز و در ۱۳۰۹ خورشیدی از آنها بهره برداری شد. مرکز این ۲ فرستنده از خیابان پیچ شمیران به محله بیسیم نجف آباد و مرکز مخابرات به میدان توپخانه منتقل شد و از ۱۳۱۱ خورشیدی به مرور موسسات بیسیم توسعه پیدا کردند. بعدها دستگاه های فرستنده با موج کوتاه جانشین فرستنده های با موج بلند شدند. در۱۳۱۳خورشیدی، آژانس پارس تأسیس شد که نخستین خبرگزاری ایرانی بود که دریافت و ارسال اخبار و اطلاعات در آن از طریق تلگراف صورت می‌گرفت.
بدین ترتیب رفته رفته سیم، دکل، ژنراتور و فرستنده‌ها، ساختمان بیسیم را احاطه کردند و کلاه فرنگی بین همه ساختمان‌های بلند سیمانی دور و برش با گنبد گرد و پنجره‌های مشبک و دکل بلند زبانزد شد.
