مجموعه ابنیه تاریخی مهرپادین شامل مسجد جامع (زمستانه و تابستانه)، قلعه، حمام، آب انبار، حسینیه، بازارچه و تعداد زیادی خانه‌های قدیمی خشتی با نورگیر و بادگیرهای زیباست. افزایش تعداد ساکنان، تحولات اجتماعی، فرهنگی و نیازهای زندگی در دوران معاصر موجب از بین رفتن بخش عظیمی از بافت با ارزش کوچه باغی در مهرپادین شده است.
مسجد جامع مهرپادین
پایه و اساس مسجد جامع مهرپادین ظاهرا مربوط به قرن هشتم ه. ق و دوران آل مظفر است. این مسجد بنایی تک مناره با ۲ بخش تابستانه و زمستانه (گرمخانه یا شبستان) است که بخش زمستانه در ضلع شمال شرقی ایوان قرار دارد. شبستان، ایوان و قسمت‌های دیگر به طور کامل مرمت و بازسازی شده است و دیگر نشانی از آثار قدیم آن اکنون به جای نیست. سردر ورودی مسجد آجرکاری است و آرایه خاصی بر روی آن دیده نمی‌شود. مناره مسجد در سمت چپ ورودی قرار دارد و بلندای وضع موجود آن حدود ۲۰متر و قطر آن حدود ۳/۲۰ متر است، البته طبق روایات اهالی محله، ارتفاع مناره تقریباً دو برابر وضع موجود آن بوده است. ساختار بدنه آن از خشت ساخته شده و سطح بیرونی با ملات کاهگل و آهک اندود شده است. در کمر مناره کتیبه بندواره‌ای از کاشی معرق به خط نسخ به فاصله ۵ متر از زمین نصب شده است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته و آنچه از کتیبه تاریخی آن باقی مانده بدین عبارت است: «تَقَرب اِلی الله تعالی… الی حاج محمد بن…. عمل المحفوظ فی رجـ…». ظاهراً بانی منار و احتمالاً مسجد، و یا قسمتی از آن، محفوظ بن محمد بن الحاج الدین علی است که قبر پسرش علی بن محفوظ بن محمد در مقبره شیخ محمد در خانقاه میبد دیده شد و سنگ قبرش آنجا قرار دارد. به گفته اهالی در قسمت بالای کاشیکاری کتیبه‌ای وجود داشته که بر روی آن عبارت: عمل استاد محمد شجاع بنا نوشته شده که در حین مداخلات بازسازی و مرمت از بین رفته است. پایه مناره به ارتفاع حدوداً ۱/۲۰ متر دارای آجر چینی مدور است. در بدنه مناره منافذی برای تامین روشنایی و تهویه هوا وجود دارد. ساختمان مسجد به شیوه تک ایوانی بنا شده و گنبدخانه، ایوان، شبستان، میانسرا و دالان‌ها از اصلی‌ترین فضاهای آن به شمار می‌روند که ایوان و گنبدخانه در ضلع جنوبی قرار دارد. در فاصله بین ایوان و شبستان، میانسرای ۴ گوشه نا‌مساوی با ابعاد ۱۰/۷۰ در ۲۰/۵ متر قرار گرفته است. پهنای جلوخان ایوان حدود ۸ متر و کاملاً ساده است. در اطراف صحن نورگیرهایی مشبک با استفاده از خشت ساخته شده و فضاهای دالان شرقی و غربی ۲ اشکوبه است که فضای اشکوب بالایی به خانم‌ها اختصاص داشته است. محراب مسجد بسیار ساده است و به طور کامل بازسازی شده و در دوطرف آن ۲ فضای کوچک وجود دارد که احتمالاً محل اعتکاف بوده است. گنبد مسجد به صورت گردچین و آجری است و قطر آن ۱۳/۵ متر و بلندای آن حدود ۸ متر است. مسجد زمستانه یا گرمخانه با همان پلان و فرم اصیل شبستانی موجود است ولی در ظاهر کامل بازسازی شده است. زیلوهای نفیس و زیبایی وقف این مسجد شده است.
کشته خانه و بقعه امامزاده
جنب مسجد جامع و در جانب شرقی میانسرا، بقعه‌ای با گنبدی رفیع قرار دارد که مردم در قدیم به آن «کُشته خانه» می‌گفتند و امروزه آن را «امامزاده سید غیاث الدین» از فرزندان امام موسی بن جعفر می‌شمارند. به گفته اهالی در زمان حمله مغولان مردم در این مکان مقدس پناهنده شده‌اند. سربازان مغول خشتی را لای پارچه پیچیده و به عنوان اینکه قرآن است قسم می‌خورند که اگر در را بگشایند به آن‌ها کاری نخواهند داشت. آن‌ها هم فریب خورده در را به روی مغولان می‌گشایند. مغولان همه آن‌ها را کشته و با لباس و اسبابشان در همان جا دفن می‌کنند، از آن پس به این مکان کشته خانه هم می‌گویند. همچنین روایت دیگری است که در همین زمان (حمله مغولان)، چهل دختر به این مکان فرار کرده و از خداوند می‌خواهند که زمین دهان باز کند و آنجا فرو روند. این گونه می‌شود و چهل دختر در آنجا ناپدید می‌شوند و این بخش از مجموعه به چهل دختران معروف است. این بنای معظم ایام زیادی به صورت خرابه‌ای برجا بود تا اینکه مردم در سال ۱۳۴۲ شمسی به مرمت و بازپیرایی آن همت گماشتند. در سال‌های اخیر مجدداً اقداماتی بر روی بنای امامزاده صورت گرفته که خطوط و نقوش قدیمی را به طور کل پنهان کرده است. در میان این بقعه صورت قبری به بلندی ۱/۲۵ و عرض ۱/۲۵ و طول ۲/۵۰ متر قرار دارد و اطرافش کاشیکاری شده و قبل از مرمت‌های اخیر بیش از یک متر از آن زیر خاک بوده است. از حیث ویژگی‌های معماری ساختمان امامزاده سید غیاث الدین بسیار ساده و بی‌پیرایه و شامل یک اتاق ۴ گوشه منتظم بزرگ است و دارای مقرنس‌های گچ اندود است. سطح گنبد با آجرهای مربع شکل پوشیده شده و حدود ۳ متر از ارتفاع و ساقه گنبد گچ اندود شده است.
آب انبار مهرپادین
ساختمان آب انبار مهرپادین در جانب شمالی شبستان مسجد جامع قرار گرفته است. این بنا تنها آب انبار موجود در محله مهرپادین است و تمامی ساکنان محلات کوچک‌تر هم از این آب انبار استفاده می‌کردند. البته پایاب یا پاکنه‌هایی در برخی از گذرهای محلات مهرپادین برای تأمین آب مورد نیاز ساکنان تعبیه شده است. سردر ورودی آب انبار آجری است و دهانه بزرگ ورودی آن ۳/۳۰ متر، پهنای دهانه راه پلکانی آن ۱/۸۰ متر و بلندای ورودی آن ۲/۳۰ متر است. از طریق ۳۵ پله که دوتای آن عریض‌تر است و احتمالاً به منظور یک توقف و مکث کوتاه بوده، می‌توان به مخزن آب یا پا شیر دسترسی یافت. جرز یک دیوار خشتی و تخریب شده در ارتفاع حدود ۲ متری ورودی آب انبار نشان می‌دهد که کوچه مقابل ساختمان در گذشته به صورت ساباط (پوشیده با طاق) بوده است. خشت‌های قدیمی آن به ابعاد ۷*۳۰ *۳۰ سانتی‌متر و آجرهای به کار رفته در بنا ۴*۲۳*۲۳ سانتی‌متر و اندود آن از گچ و خاک و ملات بین آجر‌ها گل آهک است. در دوطرف ورودی سکوهایی به منظور استراحت موقت اهالی ساخته شده است که به آن تقا یا پیرنشین می‌گویند. عمق آب انبار از نخستین پله ورودی تا پا شیر حدود ۱۷ متر است و ۴ بادگیر با اندود کاهگل دارد. گنبد و بادگیر‌ها روی سکوی مدور آجری ساخته شده‌اند و قطر پوشش گنبدی حدود ۱۰ متر است.
حسینیه مهرپادین
در جانب غربی مسجد جامع کوچه‌ای سنگ فرش است که بخش عمده آن تخریب شده و از میان این گذر جوی باریکی می‌گذرد که در اطراف آن چند درخت توت و چنار قدیمی قرار دارد. این جوی مسیر قنات مهرپادین است که روگذر می‌شده و از جلو ورودی مسجد به سوی آب انبار و آسیاب می‌رفته است. در حال حاضر در این مسیر آب چاه جاری می‌شود. بنای حسینیه که نام کنونی آن حسینیه ارشاد است در ضلع غربی مسجد و جوی آب قرار دارد. طبق نظر کار‌شناسان قدمت اولیه این ساختمان به همان دوران آل مظفر و همزمان با ساخت مسجد باز می‌گردد، ولی با مطالعه بیشتر در شالوده ساختمان و نقش‌های موجود در دیواره‌های خارجی بنا می‌توان حدس زد پیشینه این ساختمان کهن‌تر است. شکل پلان حسینیه فعلی ۴ ایوانی با میانسرای مرکزی است ولی در گذشته این بنا یک ساختمان تدافعی بوده است. پیش از ساخته شدن قلعه مهرپادین در کشتخوان‌های دشت توده، این بنا قلعه دفاعی محله مهرپادین بوده است. ساختار فضایی قلعه پس از ساخت حسینیه به طور کلی از بین رفته و اکنون بنایی عظیم با ۴ ایوان، ۲ ورودی و حجره‌هایی در ۲ اشکوب در ایام محرم پذیرای عزادارن حسینی است. ارتفاع باقیمانده دیوار بیرونی خشتی آن حدود ۱۵ متر است و نقوش و تیرکش‌هایی در قسمت بالای آن دیده می‌شود. ابعاد خشت‌های به کار رفته در ساخت آن حدود ۱۰*۲۴*۲۹ سانتی‌متر است.
بازارچه و آسیاب
در پیرامون ابنیه ذکر شده بناهای دیگری چون آسیاب و بازارچه وجود داشته که به دلیل تعریض خیابان‌های مجاور از بین رفته‌اند. آسیاب بزرگ مجموعه مهرپادین به طور کلی در زیر خیابان مدفون شده و تنها یادی از بزرگی و عظمت آن در خاطرات ساکنان کهنسال محله باقی مانده است، ولی از بازارچه روبه روی مسجد جامع تعداد کمی حجره باقی است که بدون عملکرد تنها یادی از بازارچه کهن و داد و ستد را تداعی می‌کند. وقتی از آسمانه و گنبد مسجد جامع به بازارچه و پوشش ساختمان‌های مخروبه سمت دیگر خیابان جدیدالاحداث نگاه می‌کنیم کاملا توالی سقف‌های گنبدی در پی یکدیگر قابل مشاهده است. /پایان پیام
ساشا ریاحی مقدم
کار‌شناس ارشد مرمت معماری، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی الیگودرز
