نسبت فضیلت اخلاقی با فضیلت عقلی

به گزارش گروه راهبرد خبرگزاری دانا، دکتر رضا داوری اردکانی طی مطلبی در هفته نامه پنجره به نسبت اخلاق در مهندسی پرداخته است که در ادامه بخشی از این مطلب از نظرتان می گذرد:

اکنون در زمان ما نسبت فضیلت اخلاقی با فضیلت عقلی (خرد مدنی) به‎صورت دیگری درآمده است و گرچه اخلاق را از نظم علمی ـ تکنیکی و از سیاست و جامعه جدا نمی‎توان دانست، با وعظ، تکرار مشهورات و مسلمات اخلاقی نمی‎توان این نظم را به صلاح آورد. تأمل در اینکه چرا و چگونه سیاست از اخلاق جدا شده و چه نسبتی میان سیاست و اخلاق در دوران تجدد برقرار شده است، زمینه طرح درست مساله را فراهم می‎آورد. اما بعید است که از این بحث‎ها اصول و قواعد اخلاق مهندسی حاصل شود زیرا شرط لازم دریافت چنین قواعدی این است که آثار و لوازم بسط و توسعه تکنیک در زندگی عمومی و در نظام رفتار، عمل و روحیه مردم کم و بیش معلوم باشد. اما این شرط هم که تحققش آسان نیستـ کفایت نمی‎کند، زیرا عظمت تکنیک، قدرت و نفوذ آن در فکر و جان مردمان و زندگی آنان چندان است که وقتی در وضع تکنولوژی نظر می‎کنند نه فقط آن را نیاز اصلی خود می‎بینند، بلکه شاید مزایای اخلاقی آن را بیشتر و غالبتر بدانند و شاهد بیاورند کــه بهـــره‎بـرداری از پیشرفت‎های تکنولوژی آثار اخلاقی داشته است؛ به‎خصوص که این آثار مثلا در پزشکی که نفعش به همه می‎رسد، آشکارتر است.

1‎. نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که تا وقتی کار مهندسی، ساختن وسایل برای رسیدن به مقاصد معین و معلوم بود، یا تکنولوژی را به این معنی می‎شناختند، اخلاق مهندسی وجهی نداشت. زیرا مهندسان هم مثل دیگران می‎بایست اصول کلی اخلاق مخصوصا اصل درستکاری را در حرفه خود رعایت کنند اما وقتی رشد تکنولوژی پس از یک دوره 200‎ساله تعادل نسبی، در مرحله‎ای وارد شده که دیگر صرفا وسیله نمی‎سازد بلکه نظم زندگی، سکونت، تکلیف خانه و مدرسه، کسب‎وکار، کشاورزی، بهداشت، روابط، معاملات و... با آن معین می‎شود، مهندسان نمی‎توانند به این امر بی‎اعتنا باشند و به نتایج و آثار کاری که می‎کنند، نیندیشند. ولی آنانکه باید دانش و دقت خود را یک‎سره صرف تهیه طرح‎ها و اجرای درست آن‎ها کنند، چگونه از عهده این کار بر‎آیند؟ در هر صورت وقتی مشکل پیش می‎آید کسانی باید باشند ـ و پیدا می‎شوندـ که با آزادی از کار رسمی مهندسی، به مطالعه در زمان، تاریخ، علم و تکنولوژی بپردازند. این‎ها می‎توانند دریابند که تکنولوژی و انسان معاصر چه نسبتی با هم پیدا کرده‎اند. فعلا از طرح‎های پیچیده مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژیک و ارتباطی و مخابراتی و جنگی نظر برداریم و به امور بسیار ساده و همه‎جایی و قابل فهم همگانی بپردازیم. اگر فی‎المثل در یک موسسه اتومبیل‎سازی اتومبیل بد می‎سازند یا در یک مرکز پتروشیمی سوخت آلوده‎کننده هوا تولید می‎کنند و محصول خود را در بازار می‎فروشند و در نتیجه هوای شهر‎ها و فضای زندگی مردمان را آلوده و مسموم می‎سازند، آیا کاری خلاف اخلاق صورت گرفته است و اگر گرفته باشد مسئول آن کیست. آیا مهندسان و تکنسین‎ها خلاف کرده‎اند و مسئولند؟ آیا مدیران مسئولیت دارند و دولت از این سهل‎انگاری و لاابالی‎گری خبر نداشته است؟ در چنین وضعی عنصر اخلاق دخالتی ندارد. اخلاق مهندسی به‎عنوان مجموعه دستورالعمل‎های رسمی و مشهور ـ و نه فرمانی که کانت می‎گفتـ چه می‎تواند بکند و مگر این مشکل‎ها و پیش‎آمد‎ها ناشی از خطای اخلاقی این یا آن شخص است که با اتخاذ تصمیم اخلاقی درست درمان شود؟ اینجاست که اخلاق با سیاست و اقتصاد و توسعه‎نیافتگی و به‎طورکلی با شرایط و ضرورت‎های تاریخی درهم می‎آمیزد و اگر اخلاقی بخواهد به صدور دستورالعمل‎ها و اندرز‎های انتزاعی اکتفا کند، سخنش به‎جایی نمی‎رسد. اصحاب اخلاق مهندسی باید این معنی را بدانند و اگر بدانند ناگزیر درصدد تحقق برمی‎آیند که چگونه می‎توان از وضعی که در آن سیاست نیز عاجز می‎ماند و شاید حتی از حسن نیت و قصد خدمت نیز نتایج و آثار بد و زیان‎بار برآید، خارج شد و از مقام اضطرار به اختیار رسید. سخن اخلاق با فرض اختیار به زبان می‎آید و اندرز دادن به ناتوانان و دستوپابستگان کاری دور از حکمت و نشانه دوری از خرد عملی است. در اخلاق مهندسی باید قلمروی قدرت و اختیار مهندسان را در نظر داشت و توجه کرد که در جهان تکنیک، مهندسان کارگزار امورند اما صاحباختیار تکنیک نیستند. پس گناه وضعی که وصف شد به گردن آنان نیست. مگر اینکه آن‎ها با آگاهی از نتایج طرحی که پیشنهاد کرده‎اند، آثار و نتایج آن را پوشیده و پنهان کرده باشند، که البته در این صورت به‎طورکلی کاری خلاف اخلاق و قانون کرده‎اند نه اینکه از اخلاق مهندسی سر پیچیده باشند. زیرا شبیه این خلاف و تخلف یا تقلب، از دیگر صاحبان حرفه‎‎ها هم ممکن است سربزند. می‎گویند با رعایت اخلاق مهندسی می‎توان اتومبیل‎های خوب و سوخت مناسب و راه‎های امن‎ ساخت و از آلودگی هوا کاست. البته درست می‎گویند. این امر ممکن و کم و بیش محقق است ولی اولا این امکان، امکان عام نیست. زیرا عملی‎کردنش موقوف به شرایطی است که به آسانی فراهم نمی‎شود. حکومت‎ها هم با اینکه در کار توسعه تکنولوژی نقش عمده‎ای دارند، مظهر توانایی کشور خویشند و قدرتشان با امکان‎های علمی و عملی کشور تناسب دارد. ثانیا کار مهندسی محدود به ساختن راه و ماشین و مواد سوختی نیست. خانه‎ای که در آن به سر می‎بریم، غذایی که می‎خوریم یا وسایلی که در خانه، کوچه، خیابان و محل کار به‎کار می‎بریم و لباسی که می‎پوشیم و مختصر بگویم هرچه که در زندگی کنونی با آن سر و کار داریم، فرآورده تکنولوژی و ساخته و پرداخته و نتیجه طراحی‎های مهندسی است و بالاخره ثالثا ما موجوداتی بیرون از عالم تکنیک نیستیم که اشیاء تکنیک را هر وقت اراده کردیم و به هرصورت که خواستیم بسازیم و به‎کار بریم و اگر نخواستیم از آن رو بگردانیم. اگر تکنیک همه‎جا در اطراف ما حاضر است، از کجا که در وجود ما نیز جایی نداشته باشد و ادراک و خیال و خواست ما را راه نبرد. درست است که مردمان آرا، نظر‎ها، آداب، عادات و اعتقادات متفاوت دارند اما تکنیک امری ورای این اختلافهاست و شاید همه این اختلاف‎ها در آن جمع شود. گویی تکلیف سیاست، اقتصاد، تعلیم و تربیت و... را نیز قانون تکنیک معین می‎کند و این قانون به‎صورتی نادانسته (بیشتر در جهان توسعه‎نیافته) و کم و بیش صریح و آشکار (در جهان توسعه‎یافته) با غایات اخلاقی و معنوی که عنوان ارزش پیدا کرده است، درمی‎آمیزد و وجهه اخلاقی نیز پیدا می‎کند.

2. در این وضع اخلاق مهندسی دیگر فهرست ‎کردن بعضی قواعد اخلاقی که بر کار مهندسی اطلاق شده است نیست، بلکه تأمل در این است که جهان کنونی به راهبری علم تکنولوژیک به کجا می‎رود و آیا می‎توان آن را به راهی دیگر جز راهی که اکنون در آن می‎رود انداخت؟ آیا بشر چنین قدرتی دارد یا می‎تواند به چنین قدرتی دست یابد؟ متاسفانه این پرسش، بیهوده است. زیرا هنوز هیچ راه دیگری جز آنچه می‎شناسیم نه قابل تصور است و نه روا می‎دارند که درباره آن فکر کنیم. مسلما بشر کنونی صاحب قدرت است اما قدرتش قدرت تکنیک است نه اینکه بر تکنیک قدرت و تسلط داشته باشد. زیرا قدرت تکنیک، قانون بیرونی و بیگانه را تحمل نمی‎کند تا چه رسد به اینکه از آن استقبال کند. این را هم از یاد نبریم که در زمان ما رشد و بسط تکنولوژی چندان سرعتی دارد که مهندسان و ناظران امور سیاست و اقتصاد و علم، فرصت اندیشیدن به آنچه روی می‎دهد ندارند و به فرض اینکه بتوانند راهی دیگر پیشنهاد کنند، نتایج، پیش از اخذ تصمیم آنان حاصل شده است و از همه این‎ها مهم‎تر این نکته است که قدرت تکنیک هرچند در برابر آرزو‎ها، خواست‎ها و اعتقاد‎ها نمی‎ایستد و اهمیت اخلاق را انکار نمی‎کند، به راه خود می‎رود و حل همه مسائل و رفع تمام مشکلات این راه را ممکن می‎داند. بنابر این رای و نظر، اگر با پیشامد و بسط تکنیک تعادلی به هم خورده است، آن بی‎تعادلی نیز باید به کمک تکنیک تدارک شود و نیازی نیست که به‎دنبال راهی دیگر بروند و چاره را از جای دیگر بجویند. پس ما اکنون بر سر یک دو راهی قرار داریم؛ یا باید به تکنیک اعتماد کنیم و امیدوار باشیم که اگر زیان و آسیبی هم از آن به مردمان می‎رسد خود آن‎ها را تدارک ‎کند، یا برای رفع و دفع و علاج آسیب‎ها و آشوب‎ها و بلاتکلیفی‎‎ها و نومیدی‎‎ها و فروبستگی افق‎ها، فکر دیگر بکنیم و چاره دیگر بجوییم. در صورت اول اخلاق مهندسی جایی و وجهی ندارد اما ظاهرا در صورت دوم از آن نمی‎توان صرف نظر کرد. ولی بهراستی در زمانی که اخلاق به الفاظ و مفاهیم انتزاعی تحویل شده است، چگونه جهان به تسخیر تکنیک درآمده را می‎توان به فرمان اخلاق درآورد؟ مگر می‎شود هوا و آب و خاک آلوده را نصیحت کرد که آلوده نباشند و از آتشی که تکنولوژی می‎سازد و می‎افروزد خواست که جهان را نسوزاند. اخلاق با آلودگی آب و کمبود و قحطی آن چه می‎تواند بکند؟ می‎گویند هوا و آب را می‎توان از آلودگی پاک کرد. اصلا ‎‎نمی‎پرسیم پس چرا دست روی دست گذاشته‎ایم و کاری نمی‎کنیم. چون این‎ها همه در قلمرو امکان خاص می‎گنجد می‎پذیریم که می‎توانیم همه آن‎ها را انجام دهیم اما با جان و وجودمان که تکساحتی شده است چه کنیم؟ می‎گویند اخلاق با نیاز و نیازمندی به تکنولوژی منافات ندارد و مردمان می‎توانند نیاز‎های خود را با بهره‎‎مندی از تکنولوژی برآورده سازند و نظام علمی‎ ـ ‎تکنیکی را چنان سامان دهند که به‎ جان و وجود آنان و به هیچ چیز و هیچ‎جا زیان و آسیب نرساند یا آسیبهایش به حداقل برسد. این امر در وهم و خیال غیرممکن نیست اما باید دید در زندگی چگونه متحقق می‎شود و اگر کسی راه تحقق آن را می‎شناسد بگوید و بداند که این گفته او نه فقط متضمن طرح کلی اخلاق مهندسی خواهد بود، بلکه مقدمه در افکندن طرح تازه‎ای در زندگی بشر است. ولی در جهان کنونی گرچه دانشمندان و مهندسان غالبا معتقد و امیدوار بوده‎اند که علم صرفا در راه صلاح و اصلاح به‎کار رود، هرگز طرح روشنی تدوین نشده است که در آن بسط تکنولوژی با صلاح و سلامت و زندگی بشر میزان شده باشد. اخلاق مهندسی اگر باید باشد، مستلزم میزان‎کردن بسط تکنولوژی با خیر و آزادی و سعادت انسان است. با این تلقی در ظاهر بدون دشواری و در باطن بسیار عظیم است که شاید بتوان تصویری هرچند مبهم از اخلاق مهندسی در نظر آورد و حدس زد که چرا این اخلاق دیر به‎وجود آمده است.

3. نکته ای که مخصوصا باید به آن توجه شود این است که اگر جهان تکنولوژی در مسیر هموار پیش میرفت و مدرنیته دچار لرزهها و تزلزلها نشده بود و زمان و اندیشه پست مدرن پیش نمیآمد و از پایان مدرنیته سخن گفته نمیشد، اخلاق مهندسی هم وجهی نداشت. اخلاق مهندسی زمانی به وجود آمد که کسانی گفتند نمیدانیم تکنیک به کجا میرود. در اینجا به رمانتیکهایی که احیانا اعراض از تکنولوژی را سفارش میکردند کاری نداریم. کسانی هم بودند که توجه به شرایط و امکانها را مهم نمیدانستند و رفع مشکلات و برطرف کردن آثار زیانبار تکنولوژی در نظرشان مشکل نمیآمد. به اینها هم کاری نداشته باشیم. با پدید آمدن اندیشه پست مدرن که در آن مدرنیته (تجدد) و جزو مهم و مقوّم وجودش یعنی علم تکنولوژیک با نظر تاریخی تحلیل و نقد می شود تلقی نسبت به تکنولوژی نیز دگرگون شد. در بیشتر تلقیهای اخیر تکنولوژی دیگر ابزار یا یک سازمان و نظام بزرگ ابزارسازی که با قصد و نیت دانشمندان و مهندسان برای پدید آوردن گشایش در زندگی مردمان و بهبود معیشت ایشان به وجود آمده باشد نیست. البته همه صاحبنظران پست مدرن در باب تکنیک نظر یکسان ندارند اما در مجموع هیچ یک از آنان تکنیک را در ابزارسازی محدود نمیدانند و فکر نمیکنند که تکنیک ابزاری در دست بشر و در اختیار او باشد و بتواند آن را در هر راه به هرجا که میخواهد ببرد. فهم اینکه تکنیک ابزار نیست بسیار دشوار است. زیرا همه اشیاء تکنیک برای مصرف معین ساخته می شود و در مهندسی چیزی که به کار نرود و کاربرد لااقل وهمی نداشته باشد ساخته نمی شود. اصلا مطلب محل نزاع این نیست که آیا اشیاء تکنیک کاربرد دارند یا ندارند. نکته این است که در تاریخ پیش از تجدد، وسایل را برای رفع نیاز و مصرف معین میساختند و به کار می بردند. در تجدد و بهخصوص در یکصد سال اخیر ابتدا چیزها را می سازند بدون اینکه کسی آنها را بشناسد و نیازی به آنها احساس کرده باشند. اینها در جریان پژوهش پدید میآیند و نیاز به آنها و کاربردشان پس از آنکه ساخته شدند پیدا میشود. گویی ما اشیاء تکنیک را به کار نمیبریم بلکه آنها ما را به کار میگیرند و گاهی تعلق ما به آنها بیش از تعلق آنها به ماست. درست بگویم تعلق آنها به ما به اعتبار شأن ملک بودن آنهاست. یعنی ما میتوانیم به عنوان مالک آنها را در بازار بخریم و بفروشیم اما تعلق ما به آنها عرضی نیست و به آسانی نمیتوان آن را تغییر و انتقال داد. ما بی آنها مای دیگر بودیم یعنی اکنون که با تکنیکیم روحیه و فکر و قدرت و علایق و اخلاقمان با پیشینیان که تکنیک مدرن نداشتند تفاوت دارد. تکنولوژی قدیم در اختیار اهل حرفه بود و اهل حرفه هر یک چیزهایی میساختند که از استاد آموخته بودند.