آیین عروسی لرستان

به گزارش خبرگزاری دانا؛ مراسم عروسى گرچه داراى وجوه مشترک فراوانى است ولى از نگاهى دیگر ویژگى‏هاى خاص آئینى هر منطقه را داراست که نمایانگر خصوصیات دینى ـ فرهنگى و گاه جغرافیایى قوم و طایفه مورد مطالعه مى‏باشد.

به عنوان مثال ناف‏برى و آیین دستمال (هنگامیکه در خانه‏اى نوزاد دخترى به دنیا مى‏آید، صاحبان خانواده پسر، دستمال نوزاد دختر مى‏بسته‏اند با این نیت که دختر نامزد پسر مورد نظر مى‏باشد) رسومى است که در تمام مناطق لرستان رسم بوده و هنوز هم جارى است.

با وجود اشتراک‏هاى فراوان میان آیین‏هاى عروسى در نقاط مختلف استان، تفاوتهاى فروانى نیز به چشم مى‏خورد. هم اکنون به ذکر چگونگى آیین عروسى در چند منطقه از لرستان مى‏پردازیم.

در برخى مناطق استان (نورآباد و…) کیفیت آیین عروسى از این قرار است که خانواده پسر جهت آگاه شدن از نظرات خانواده مقابل دو تن از ریش سفیدان محل را به منزل دختر مورد علاقه‏اش مى‏فرستد.

اگر خانواده موردنظر با وصلت موافقت کردند روزى را به عنوان «دستگیرونى» تعیین کرده و در روز مورد نظر مبلغ جهیزیه و شیربها را مشخص مى‏نمایند و موافقت‏نامه را طرفین با حضور چندین ریش سفید امضاء مى‏کنند.

بعد از مجلس دستگیرونى پدر و مادر دختر، داماد را براى صرف شام به منزل خود فرا مى‏خوانند. در آن شب داماد بایستى هدیه مناسبى براى پدرزن آینده خود همراه ببرد.

معمولاً هم سنگ این سوغات و گاه بیشتر از مبلغ آن از شیربها کم مى‏کنند. سپس مجلس عقد منعقد مى‏گردد.

شب قبل از عروسى در نورآباد شب حنابندان است که هزینه مجلس معمولاً از طرف داماد پرداخت شده و در خانه عروس برگزار مى‏شود در این شب پدر و مادر و فامیل نزدیک داماد که به خانه دختر دعوت شده‏اند هر کدام هدایایى به عروس آینده خود مى‏دهند.

روز بعد از حنابندان داماد به همراه حدود صدنفر و گاه در حالى که یک یا چند دسته نوازنده آنان را مشایعت مى‏کند به طرف منزل عروس حرکت کرده تا با عزت و احترام عروس آینده خود را به خانه بخت بیاورد، سه روز پس از شب زفاف مادر عروس در حالى که توسط چند زن از اقوام مشایعت مى‏شود به طرف منزل جدید دختر خود رفته و در آنجا به اتفاق داماد و اقوام او غذایى را که خود پخته صرف مى‏کنند آنگاه داماد جوان نیز هدایایى به مادرزن و زنان همراه اعطا کرده و به همسر تازه خود اجازه مى‏دهد تا همراه مادرش به خانه پیشین باز گردد. چند روز پس از این آئین، خانواده عروس از داماد و همراهان دعوت مى‏کنند تا جهت بردن عروس خود براى صرف ناهار و یا شام به خانه آنها بروند.

در این روز پدر عروس هدیه‏اى مناسب به دختر خود مى‏دهد که بوونى نام دارد. از فرداى این روز رفت و آمد دو خانواده شکل عادى به خود گرفته و عروس مى‏رود تا پس از شرکت در مجالس دعوت خصوصى با اقوام شوهر خود آشنا شود.

در برخى از مناطق استان (مناطق کوهستانى، [عشایر]، بختیارى خصوصا ززوماهرو، شول آباد، برنوید و…) مراسم ازدواج بدین گونه برگزار مى‏شود: ابتدا، خانواده پسر بى‏آنکه رسما علاقه خود را به ازدواج با دختر مورد علاقه اظهار دارند سعى مى‏کنند بطور پنهانى از نظر دختر و خانواده‏اش آگاه شوند که به این عمل اصطلاحا زیر به زیر مى‏گویند.

پس از حصول نتیجه مثبت براى دریافت رسمى نظرات آنان پیکى از جانب پدر و مادر پسر به خانه دختر رفته و موضوع خواستگارى را آشکار مى‏کند.

این اولین پیغام بر شادى پس از اعلام موافقت خانواده دختر از جوان هدیه‏اى دریافت مى‏کند و از این پس با فرستادن حلقه و یا انگشترى به خانه دختر روى او نشانه گذاشته و این بدان معناست که دختر نامزد دارد، در شب بله برون خانواده پسر تعدادى از ریش سفیدان و بزرگان طایفه را با خود همراه کرده و با اطلاع قبلى به منزل دختر مورد نظر مى‏برد با موافقت رسمى بزرگ خانواده عروس، پاى داماد به خانه عروس باز مى‏شود.

در این مرحله که پسر جوان به دامادى خود امیدوار مى‏شود، یکدست لباس کامل زنانه به همراه یک سرى رخت و تن پوش به عنوان سررختى براى عروس و خانواده او هدیه مى‏آورد.

معمولاً برگزارى مراسم عقد و عروسى یک‏سال بعد از این آیین انجام مى‏پذیرد. ولى در این یک‏سال اگر دو طایفه فرد رو به موتى داشته باشند قبل از فوت او مراسم را برگزار مى‏کنند (بختیارى‏ها مراسم عروسى را بعد از سالگرد متوفایشان برگزار مى‏کنند) بعضى از خانواده‏ها خصوصا اقوام وملاى آبادى را خبر مى‏کنند تا صیغه‏اى خوانده و پسر و دختر شرعا محرم شوند که بهر حال عروسى سال بعد برگزار مى‏گردد.

بختیاریها خصوصا اهالى ززوماهرو در روز عروسى جشنى، برگزار کرده و مهمانى مفصلى مى‏دهند. که هزینه و زحمت پخت و پز این غذا به عهده داماد و خانواده اوست و آن چنین است که چند تن از بستگان و نزدیکان داماد مقدارى روغن و برنج و قند و چاى را به همراه چند گوسفند به محل خانواده عروس برده و خود به طبخ غذا مى‏پردازند که این آیین را اصطلاحا «باروزى» مى‏نامند.

روز خرج بران روز تعیین شیربها و مهریه و چانه زدن براى کم یا زیاد کردن آن است، در این مجلس بزرگان دو طرف نقش اساسى را بازى کرده و پس از دریافت نظرات دو خانواده مبلغ نهائى را پیشنهاد کرده و آن را به دو خانواده اعلام مى‏دارند. وظیفه هر دو طرف قبول پیشنهاد بزرگان و ریش سفیدان است که در این لحظه داماد برخاسته و در حضور جمع دست پدر زن آینده خود را مى‏بوسد.

اما زبان گشو نیز آئینى است در ادامه همین مجلس و آن بدین صورت است که هنگامیکه داماد مقدارى از شیربهاى تعیین شده را (نقدى یا جنسى) در حضور یکى دو ناظر پرداخته و توافق نامه اولیه توسط ریش سفیدان و بزرگان خانواده دو طرف امضا مى‏شود و عروس نیز طبق رسم، معمول بایستى آن را توشیح فرماید تا در این هنگام او از امضاء توافق نامه خوددارى مى‏ورزد و طبق رسم داماد هدیه‏اى به او مى‏دهد که پاى ورقه را امضاء نماید به این هدیه در اصطلاح عامیانه زبان گشونه مى‏گویند.

چنانچه دوران نامزدى پسر و دختر به عید نوروز بکشد، داماد به همراه والدین خود با عیدى مفصلى از قبیل یک گونى قند یک دست لباس، چند راس گوسفند، یک گونى برنج یک صندوق چاى و عطر و انگشتر و طلا به خانه پدر عروس رفته و ضمن بازدید و عید دیدنى هدایا را تقدیم مى‏دارد.

چنانچه بعد از عید و دریافت عیدانه نامزدى توسط داماد به هم بخورد عیدانه به هیچ وجه مسترد نخواهد شد، ولى اگر عروس و یا خانواده او پیوند را بهم بزنند بایستى مخارج عیدانه را بطور کامل به داماد پرداخت نمایند.

مراسم عقد معمولاً نزد ملاى محل و در صورت امکان نزد روحانى محضردار برگزار مى‏گردد.

روز عروسى داماد به تناسب مدعوین چندین راس گوسفند که گاه به پانزده راس مى‏رسد با مقدارى برنج و روغن و قند و چاى همراه چند فرستاده به خانه عروس روانه کرده تا فرستادگان غذا را طبخ نمایند.

در این روز سوارکارى و تیراندازى، چوب بازى و رقص با دستمال از جمله مراسمى است که انجام مى‏گیرد.

چوب بازى مراسم بختیارى بسیار دیدنى و جذاب است که معمولاً همراه با نواختن ساز و دهل صورت مى‏گیرد. کلاه وِرانى نیز از جمله بازیهائیست که در روز عروسى انجام مى‏گیرد و آن بدین صورت است که دو اسب سوار کنار هم مى‏تازند و هر کدام سعى مى‏کند کلاه دیگرى را بقاپد.

در این بازى جایزه از آن کسى است که کلاه سوار کار دیگر را برباید. هنگامیکه مى‏خواهند عروس را به خانه داماد بفرستند برادر عروس یا پسرعموى او شالى را به همراه مقدارى قند و نبات دور کمر خواهر و یا دخترعموى خود مى‏بندد که پس از آن تنها داماد است که حق باز کردن شال از کمر عروس خود را دارد و عروس و داماد در صبح فردا عروسى قند و نبات را به نشانه شیرین شدن زندگى آتیه خود مى‏خورند.

هنگامى که عروس را به خانه داماد مى‏برند، جهیزیه را مقابل دید همگان تحویل داماد داده و آنگاه عروس و داماد را سوار اسب کرده و پسرکى را در آغوش مى‏گذارند به این نیت که فرزند اول او پسر باشد اسب از پیچ و خم کوچه‏هاى باریک ده و یا فراز و نشیب جاده مالرو بین دو آبادى گذشته و به مقصد مى‏رسد، داماد پیاده مى‏شود اما تا عروس هدیه‏اى که معمولاً گاو و یا گوسفندى است پر ارزش، از پدر شوهر خود نگیرد از اسب پیاده نمى‏شود.

از هنگام پیاده شدن عروس تا ورود به خانه داماد آیین دیگرى بنام «بره‏کُشون» اجرا مى‏شود و آن بدین صورت است که معمولاً گوسفندى جلو منزل داماد سربریده و از عروس مى‏خواهند که از روى خون رد شود اما عروس پا جلو نمى‏گذارد تا تکه‏اى طلا از دست شوهرش بگیرد.

آنگاه قدم به زمین خونرنگ مى‏نهد. این در حالتیست که خانواده عروس گوسفند و طبقى حلوا را جهت پذیرایى میهمانان به خانه داماد فرستاده است.

در مراسم عروسى معمولاً نوازندگان و زنان آوازى دسته جمعى موسوم به هیوله مى‏خوانند و مردان جوان از سر شوق تیرهاى هوایى شلیک مى‏کنند.

بختیارى‏هاى ززو ماهرو برخلاف بسیارى دیگر از مناطق لرستان، زن و یا زنانى را در شب زفاف براى یافتن خبر در خانه داماد نمى‏گذارند.

از همان اولین روز پس از عروسى بستگان عروس به خانه او رفته و هدایایى به نوعروس مى‏دهند که به آن «رى گشا» مى‏گویند. عروس هم در مقابل، با بذل هدایایى مانند دستمال چیت که در چمدانى نگاه داشته لطف آنان را پاسخ مى‏گوید.

سه روز پس از عروسى، زن‏هاى آبادى جمع شده و نوعروس را با خود به سرچشمه برده و از او مى‏خواهند تا هفت مشک آب را پر کند. زن‏هاى اهل ده از این آب متبرک، با دست نو عروس پر شده مى‏نوشد و مرادشان را طلب مى‏کنند.

یکى دو روز پس از شب زفاف، داماد به همراه یکى از بستگان خود به خانه پدرزن رفته و دست وى را مى‏بوسد، در مقابل پدر زن نیز هدایایى به داماد و همراه او مى‏دهد این آیین را «داماد سلام» مى‏گویند.

عروس تا یک هفته در خانه داماد مانده و سپس، بستگان وى، او را به منزل پدر خود مى‏برند و نوعروس یک هفته دور از شوهر خود، در خانه پدرى به سر مى‏برد، آنگاه داماد به خانه پدر زن رفته و پس از صرف ناهار، همسرش را به منزل خود دعوت مى‏کند و بعد از این رفت و آمد عادى بین دو خانواده آغاز مى‏شود.

عروس هم که آخرین هدیه‏اش را که معمولاً شامل لباس و یا گوسفند و یا گاویست از خانواده شوهر گرفته و به کار روزانه خود مى‏پردازد. اما پس از این، نوبت اهل آبادیست تا با دعوت از خانواده جوان و پرداخت هدایایى در حد توان خود، آنان را در کشیدن بار زندگى کمک کنند. از دیگر رسوم مربوط به ازدواج مى‏توان به «جاهل نشین» و «داماد سلام» اشاره کرد که در برخى از مناطق استان به ویژه در بروجرد رایج است.

جاهل نشین معمولاً دو شب قبل از عروسى است و آنهم بدین صورت که خانواده داماد، جگر گوسفندى را به روش خاص طبخ کرده و با دعوت از رفقاى مجرد اجازه مى‏دهند تا وى آخرین شب تجرد را با دوستان جوانش بگذراند. این جمع دوستانه تا نزدیکیهاى صبح به گفتگو و خنده و شادى پرداخته و آنگاه داماد را تا حمام مشایعت مى‏کنند.

داماد سلام، معمولاً سه روز بعد از عروسى، خانواده عروس، زوج جوان را با چندتن از اطرافیان داماد دعوت کرده و داماد به دست بوسى پدر زن خود مى‏رود، پدر عروس هم هدیه‏اى در خور به داماد و هدایایى نیز به همراه او داده و این گونه باب رفت و آمد، باز مى‏شود.

عروسان بروجردى نیز چند روز پس از عروسى به خانه پدر خود رفته و چند روزى را در آنجا، سر مى‏کنند.

در روستاهاى بروجرد نیز کمابیش همین آیین مرسوم است و عروسى در پنج مرحله مذکور انجام مى‏گیرد.

منتها هدایاى عروسى، کمتر توسط زنان و بیشتر بدست مردان پرداخته مى‏شود.

اهداء هدایاى عروسى در مراسمى موسوم به «دوه تو» صورت مى‏پذیرد و آن بدین صورت است که یکى از مردان سر و زبان دار، مقدارى آجیل و چندین دستمال به تعداد افراد مجلس با خود به میان جمع برده و ابتدا، جلو بزرگ و ریش سفید مجلس رفته و مشتى آجیل، به همراه دستمالى بدو داده و سینى را جلو او مى‏گیرد.

بزرگ قوم هم مبلغى به عنوان هدیه در سینى انداخته و مرد سینى بدست با صداى بلند اعلام مى‏کند، فلانى، چقدر هدیه داده و مى‏گوید «خونه‏اش او دو» یعنى خانه‏اش آبادان. و اینگونه سینى در مجلس گردانده مى‏شود. ضمنا هیچ کس نبایستى مبلغى بالاتر از هدیه بزرگ مجلس در سینى بیندازد که این خود توهینى بزرگ بدو محسوب مى‏شود.

عشایر استان و مردم برخى از نقاط از قبیل مردم روستاهاى جنوب و شرق بروجرد، مردم منطقه چغلوندى و… در مراسم عروسى خود از اسب و تفنگ استفاده مى‏کنند.

و اما ازدواج در مرکز استان لرستان یعنى شهرستان خرم‏آباد و روستاهاى اطراف آن بیشتر بر اساس پیوندهاى طایفگى، رفع کدورت‏ها و قرابت‏ها و هم خونى‏ها و گاه پیوند با مال و مکنت بوده است، اگرچه امروز رسوم عروسى خرم‏آباد نیز دستخوش دگرگونى‏هایى شده است.

مراسم ازدواج در مرکز استان به ویژه در مناطق روستایى بدین شرح است:

در گذشته معمولاً پدر براى پسرش دخترى را به عنوان همسر انتخاب مى‏کرده است و طبیعتا بزرگ طایفه و یا بزرگ خانواده، به عنوان قاصد، یا صاحب اختیار، در مقابل ریش سفید، طایفه مقابل صحبت مى‏کرده است و حتى گاه دختر و پسر در محضر عقد نبوده و شى‏اى (مانند سوزن، سنجاق و…) را به نیابت از طرف داماد و عروس با خود برده و عقد را برگزار مى‏کرده‏اند. ولیکن امروزه شرایط کاملاً متفاوت است.

بستگان پسر به خانه دختر مورد نظر [که توسط پدر و مادر داماد و یا خود شخص انتخاب شده] رفته، تا در مورد شیربها، جهیزیه و مهریه صحبت کنند. مبلغ و حدود شیربها و جهیزیه و مهریه، بسته به توان و توافق طرفین متفاوت است، گاه شیربها زمین، پول نقد یا گوسفند، گاو و تفنگ تعیین مى‏شود.

به بستگان عروس نیز خلعتى از طرف داماد تعلق مى‏گیرد که گاه لباس و یا تفنگ است. سر سفره عقد داماد مبلغى موسوم به «دم چفتونه» براى گفتن بله به دختر مى‏دهد.

در گذشته، معمولاً عقد و عروسى در یک روز انجام مى‏گرفته ولى اینک، چند ماهى را بین مراسم عقد و عروسى فاصله مى‏اندازند. اگر بین عروسى، یکى از اعیاد پیش آید، معمولاً داماد، عیدانه‏اى به خانه همسر آینده خود مى‏برد.

اگر دو دلداده اهل ده باشند، در این مدت نیز پسر، بایستى در کارهاى کشاورزى به پدر زن آینده خود کمک کند. شب عروسى معمولاً داماد بر اسبى سوار شده به همراه عده‏اى از همراهان به خانه عروس مى‏رود. و معمولاً پسرى کوچک را به نیت اینکه فرزند اول عروس پسر باشد جلویش راهى مى‏کنند.

وقتى عروس، قدم به خانه داماد گذاشت، بر سرش نقل و سکه ریخته و زنان کل مى‏زنند. مردان نیز در کنار آبادى، همراه با نواى ساز و دهل به سوارکارى و تیراندازى مشغول مى‏شوند و [در گذشته] چنین رسم بوده اگر سوار، بز و یا مرغى را زد، حیوان شکار شده از آن او مى‏شده است. پس از سوارکارى و تیراندازى و رقص و پایکوبى، مردان و زنان در مکان‏هایى جداگانه مى‏نشینند تا شام صرف شود.

بعد از صرف شام، خانواده داماد مهمانان را به خانه‏هاى خود روانه کرده خواص مى‏ماندند. تا عروس و داماد را به حجله روانه کند. صبح فرداى عروسى، عسل و نیمرو و زیره جوش به عروس و داماد خورانده مى‏شود. این صبحانه را خانواده عروس تهیه کرده و عموما توسط نوجوان و یا زنى به حجله برده مى‏شود.

در این روز داماد به اتفاق یکى از بستگان خود، جهت دستبوسى به خانه پدر عروس رفته و در آنجا دست پدر زن خود را بوسیده و در این مراسم پدر عروس، هدایایى را که از قبل براى داماد و همراهان تهیه کرده است تحویل مى‏دهد. این هدیه در قدیم شال و ستره‏اى بوده و امروز قواره کت و شلوار و یا ساعتى مچى مى‏باشد.

یک هفته بعد از این روز مادر عروس به خانه داماد خود مى‏رود و دختر را به عنوان پاگشا به خانه خود دعوت مى‏نماید. معمولاً چند روز پس از پاگشا داماد به خانه پدر زن رفته و نوعروس را به خانه مى‏آورد و این گونه زندگى عادى آنها آغاز مى‏شود.