این هشدارها درحالی مطرح می‌شود که یکی از مسوولان حوزه علمی کشور از عدم وجود ارادهای جدی برای تولید افتکشهای ارگانیک و زیست سازگار خبر میدهد و در توضیح میگوید: موضوع پیچیده‌است چراکه پای منافع هنگفتی در واردات سموم شیمیایی در میان است.
بنابراین، برای آگاهی از وضعیت استفاده بیرویه از سموم شیمیایی و شناخت مضرات و اثرات آنها بر سلامت مردم و اقدامات صورت گرفته در جلوگیری از روند پیشرو در کشور، خبرنگار گروه سلامت خبرگزاری دانا با دکتر حسین الله مرادی بنیانگذار مرکز پژوهش مجتمع امام صادق(ع) که با همکاران این مرکز موفق به دستیابی به فناوری تولید آفت‌کش‌های زیست‌سازگار موسوم به «سموم سبز» در کشور شدهاند، به گفتوگو پرداخت که مشروح آن در پی میآید.
به عنوان یک محقق و کسی که در مجموعه خود درمورد ارتقای سلامت محصولات غذایی، کار تحقیقاتی انجام دادهاید، در مورد استفاده از سموم شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی توضیح دهید.
یک سم همان‌طور که میتواند آفتها را در محصولات غذایی و کشاورزی کنترل کند، میتواند برای انسان و حیوانات و گیاهان ایجاد مسمومیت کند و سلامت عمومی جامعه را به خطر بیندازد. لذا استفاده ازسموم شیمیایی در کنترل آفات گیاهی یک تیغ دو لبه است که اگر درست به کار نرود اول آفتها را از بین میبرد و بعد انسانها را.
سموم به صورت تدریجی وارد بدن مصرف‌کننده می‌شوند، لذا آثار مهلک خود را ناگهانی بروز نمی‌دهند. به همین دلیل است که با مرور زمان و با توجه به میزان تجمع سم، بدن مصرف‌کننده شروع به واکنش میکند. این آثار در ارگانهایی مانند پوست، دستگاه عصبی، دستگاه گوارش و غدد درون ریز و خون، خود را نشان می‌دهند. اما معمولا آسیب پذیرترین بخش، دستگاه گوارش است که بیش از اندامهای دیگر مورد آسیب قرار میگیرد. درواقع سم به بزرگترین غده دستگاه گوارش یعنی کبد وارد می‌شود و آن را به تدریج تخریب میکند.
چطور شد تصمیم گرفتید روی تولید سموم ارگانیک کشاورزی کار کنید؟
موضوع استفاده از سم، سالهاست مورد توجه محافل بهداشتی جهان قرار دارد و کشورهای پیشرفته، در استفاده از سموم شیمیایی بسیار محتاط عمل می‌کنند و در تلاشاند از روش‌های بیولوژیک و زیست سازگار، برای دفع آفات نباتی بهره بگیرند. در کشورهای درحال توسعه مانند ایران به دلیل مشکلات فرهنگی و اقتصادی به این ملاحظات کمتر توجه میشد اما خوشبختانه دولت این موضوع را در اولویتهای خود قرار داده است .
مرکز پژوهش امام صادق (ع)، حدود سه سال قبل متوجه وخامت اوضاع در استفاده از سموم شیمیایی در برخی مناطق کشور شد و وظیفه خود دانست که برای حمایت از سلامت جامعه روی این موضوع کار کند. این مرکز بنای خود را در استفاده از محصولات گیاهی برای دفع آفات گذاشت ، محصولاتی که اصولا برای هیچ چیزدیگری جز آفت مورد نظر مضر یا کشنده نیستند.
تجربهتان از کار برای تولید سموم سبز وارگانیک چگونه بوده است؟
علیرغم به مرحله تولید رساندن حداقل ۵ نوع مختلف از این آفت‌کش‌ها و استقبال مسوولان، موانع برای تولید این آفت‌کش‌ها، بیش از چیزی است که به نظر میرسد. یعنی با توجه به اینکه مراحل ساخت این محصولات را تا به اینجا طی کرده‌ایم، ولی هنوز درگیر بروبیاهای اداری هستیم و نتوانسته‌ایم به مرحله تولید انبوه و توزیع این محصولات برسیم. این در حالی است که نیاز کشور به چنین محصولی روشن است و دانش و فنآوری آن در پژوهشگاه امام صادق(ع) موجود است.
درباره این موانع دقیق‌تر توضیح دهید.
مدتها طول کشید تا کارهای اداری برای اخذ مجوز انجام گیرد. در حالیکه این روند از طریق یک شبکه اینترنتی و بدون مراجعه حضوری باید انجام شود ولی بدون مبالغه ما بیش از ۱۰بار در طول یک سال اخیر به سازمان مربوطه مراجعه کردیم . درمرحله بعد ، برای اخذ پروانه بهرهبرداری گفتند که باید برای هر آفت‌کش مبلغ ۱۰ تا ۱۱میلیون تومان بپردازیم تا در یک دوره پنج شش ماهه درباره آن بررسی و تصمیمگیری شود. من نسبت به اصل این بررسی علمی اعتراضی ندارم زیرا امری لازم است اما اینکه به جای ترغیب و تشویق یک موسسه تحقیقاتی، درخواست واریز ۵۰میلیون تومان برای بررسی ۵آفت کش را دارند عجیب به نظر میرسد چراکه مرکز پژوهش امام صادق(ع) برای ارتقای سطح سلامت جامعه تلاش کرده و وظیفهای که به عهده همان موسسات بوده را انجام داده است.
بعد از این موانع مسوولان چه تصمیمی گرفتند؟
در نهایت تصویب شد تا برای راهاندازی خط تولید این آفت‌کش‌های ارگانیک تسهیلاتی اختصاص یابد. اما بیش از ۲ماه است در تلاشیم سردر بیاوریم کجای کار هستیم! چراکه هرجا میرویم، تازه یک زمان چهارماهه جدید جلوی ما میگذارند در حالی که برای حذف سموم شیمیایی از سفره مردم حتی یک روز را نباید از دست داد. تردیدی در حسن نیت این افراد وجود ندارد اما سازوکار طراحی شده باعث ناامیدی مراجعهکنندگان می‌شود. درواقع وقتی ما به عنوان یکی از مجموعههای علمی مورد وثوق کشور تا این اندازه سرگردان میشویم، تکلیف دانشمندان و محققینی که بطور مستقل کار می‌کنند، ناگفته پیداست. این درحالیست که مسوولان عالی رتبه قول همکاری می‌دهند و واقعا هم این کار را می‌کنند، ولی عملا کار در رده‌های پایین‌تر در جایی گره می‌خورد.
آیا در این میان بحثهایی نظیر حضور مافیای وارد کننده سموم شیمیایی نیز صحت دارد؟
بگذارید به جای مافیا بگوییم خانواده اقتصادی. خانواده اقتصادی چای، خانواده اقتصادی سم، خانواده اقتصادی گندم و خانواده اقتصادی شکر. درستش این است که گروه‌هایی آمده‌اند و در بعضی از محصولات سرمایه‌گذاری کرده‌اند و عملا بازار آن محصول را در دست دارند . این به خودی خود یک ایراد نیست زیرا بالاخره بازار هر کالا را بهتر است یک گروه زبده در دست داشته باشند به شرط آن که کنترل شوند. ولی چون عملا مهاری برای آنها وجود نداشته، یکهتاز میدان شدهاند. به عنوان مثال در بازار سم، گروه‌هایی در این حوزه هستند که سم را از هند و چین و یا از اروپا وارد می‌کنند. طبیعی است که بعد از سال‌ها، نمیخواهند بازار را از دست بدهند. ممکن است بعضی از این افراد قدرتهای بیش از اندازهای پیدا کرده باشند. مدیران دولتی هم عموما افراد شریف و سالمی هستند که گاه از درستیشان سوء استفاده می‌شود و سرپیچی سازمان تحت امرشان موید این نکته است. کارشناسان عالی رتبه و دانشمندان همین دستگاه‌های مورد بحث، در محافل خصوصی و دوستانه خبر سوء استفاده از درستی برخی مدیران را به عنوان یک درد دل درز می‌دهند. در مجموع معتقدم مانعی که نمی‌گذارد چرخ تولید‌کننده و مبتکر با سرعت بیشتری جلو رود، یک دست غیبی نیست بلکه از بدنه همین سیستم خارج می‌شود. این افراد، هنرمندانه خود را پنهان کرده‌اند و هنرمندانه‌تر نفوذ خود را اعمال می‌کنند.چراکه پای منافع هنگفتی در میان است.
نمونههایی را میتوانید از استفاده گسترده از سموم دفع آفات در کشور شرح دهید؟
بسیاری از میوه‌ها و محصولات کشاورزی، به دلیل عدم نظارت کافی، دوز بالایی از سم را دریافت می‌کنند. امسال در شمال کشور شاهد بودیم که علیرغم استفاده مکرر از سم، آفت زیتون به خوبی کنترل نشد و کشاورز مجبور به استفاده بیشتر از سم شد . این سم حالا به همراه روغن زیتون و به صورت مستقیم وارد بدن مردم خواهدشد. در کرمان نیز، آفت پسیل پسته ضررهای بسیاری به باغداران وارد کرد و در نهایت خسارت زیادی به کیفیت محصول رسید زیرا در جنگ بین باغدار و آفت، سم زیادی مصرف شد. آنقدر زیاد که به پسته برخی باغها با احتیاط باید دست زد! ولی همین محصول بزودی بستهبندی می‌شود و به دست مردم میرسد.
سموم شیمیایی چگونه جذب محصولات کشاورزی می‌شود و راه تشخیص محصولات مسموم و با غیر مسموم چیست؟
پوست، اندام واسط بین میوه و محیط اطراف آن است. بنابراین، وقتی سمی روی میوه پاشیده می‌شود، تا عمقی از آن نفوذ میکند و بسته به نوع و میزان مصرف سم، این سموم داخل پوست حل یا ذخیره می‌شوند. یعنی برای رهایی از آن چاره‌ای جز جدا کردن پوست باقی نمی‌ماند. تصور کنید در گوجهفرنگی، کیوی، خیار، کاهو، کلم، پیاز، سیبزمینی، هویج، چغندر و شلغم چگونه میتوانید بین پوست و به اصطلاح گوشت گیاه فاصله قائل شوید. حتی گاهی ناچار میشوید بیشتر از ضخامت معمولی پوست را از میوه جدا کنید ولی این هم کافی نیست. لذا باور این که سم شیمیایی به لایه‌های درونی میوه نفوذ نکرده‌است غیر واقع بینانه است. به جرات میتوان گفت در کشور اکثر محصولات گیاهی در معرض مقادیر زیاد سموم شیمیایی هستند که یک دلیل آن، قیمت پایین این سموم است. سم آنقدر ارزان است که کشاورز به محض اینکه احساس کرد باغ و مزرعه‌اش در معرض خطر آفت است به سراغ آن میرود و پنهان از دید کارشناسان، میزان نامشخصی از سم را استفاده میکند. البته مناطقی که با استفاده از کارشناسان خبره از این تراژدی در امان میمانند کم نیستند ولی در بازار عرضه و مصرف این امر قابل تفکیک نیست.
براین اساس این سم‌ها دائما وارد بدن همه مردم می‌شوند. اما چاره چیست؟
این موضوع به سادگی قابل حل شدن نیست. در کشور شمار زیادی افراد بیسواد و کمسواد وجود دارد. این افراد نمیدانند که سم چگونه تهدیدشان میکند. نباید فراموش کنیم که بخش بزرگی از کشاورزی سنتی ما را کشاورزانی از همین گروه اداره می‌کنند. از طرف دیگر، مردم هم نسبت به سلامتی و تندرستی خود حساسیتشان را از دست دادهاند. دیگر برای کسی اخبار مربوط به وجود هوای ناسالم و آب ناسالم و موادغذایی ناسالم، خبر هولناکی محسوب نمیشود! برای جلوگیری از مصرف بیرویه سم ، شما به کار فرهنگی و آگاهیرسانی نیاز دارید. باید استاندارد بهداشتی مردم ارتقا یابد. از طرفی، دانش فنی درباره آفت‌کش‌های زیست‌سازگار و مبارزه بیولوژیک آن‌قدرکامل نیست که بتوانیم استفاده از سموم شیمیایی را مطلقا ممنوع کنیم. باید ضمن استفاده محدود از سمهای شیمیایی در برخی محصولات خاص، در بقیه موارد به سمت استفاده از آفت‌کش‌های زیست سازگار برویم. واردات ۲۳هزار تن سم شیمیایی در سال رقم بسیار بالایی است. تازه این رقم را باید ضرب در ۱۰۰ کنید، چون هر میلیلیتر از این سم‌ها، به طور متوسط در ۱۰۰میلیلیتر آب حل می‌شود و بعد مورد استفاده قرار میگیرد. این یعنی ۲میلیارد و ۳۰۰میلیون لیتر سم که به اندازه مخزن یک سد کوچک است وسالیانه به همراه آب وغذا و میوه و نان و سبزیجات وارد زندگی مردم می‌شود! براین اساس شاید بتوان در قالب دو برنامه پنج‌ساله به میزان قابل ملاحظه‌ای از مصرف سم شیمیایی کاست. البته این نیازمند یک کار ملی و همه‌جانبه است که حتما صداوسیما باید در آن شرکت فعال داشته باشد .
گفت و گو از: امیررضا قویدل
