یحیی شمس (لسان الحکما)؛ چشم پزشک نامدار عهد قاجار

نام: یحیی شمس ملک آرا

تاریخ تولد و وفات: 1253 هجری شمسی(همدان)- 1324 شمسی(تهران)

القاب: یحیی میرزا لسان الحکما

 
عوامل شهرت: پرآوازه ترین چشم پزشک سال های قبل و بعد از انقلاب مشروطیت، استاد چشم پزشکی دارالفنون به مدت 25 سال، نماینده مجلس شورای ملی در دوره های اول و دوم

مدرسه دارالفنون که در سال 1230 ش. توسط امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه تاسیس شد، محل تحصیل بسیاری از مشاهیر و نام آوران علمی کشورمان در قرن گذشته بوده است. از جمله این نفرات «یحیی میرزا لسان الحکما» بوده است. یحیی میرزا  فرزند «عبدالحسین میرزا شمس الشعرا» نواده فتحعلی شاه قاجار بود یکی از زمین داران معروف همدان شناخته می شد. یحیی در ابتدا به نقاشی روی آورد اما در این هنر موفق به پیشرفت نشد و به این ترتیب در سال 1265 ش. وارد مدرسه دارلفنون شد و بعد از گذراندن تحصیلات مقدماتی به آموختن علم « طب » روی آورد. در آن زمان طب نوین توسط « دکتر آلبو» فرانسوی و طب قدیم  توسط «سلطان الحکما نائینی» آموزش داده می شد. پس از رفتن دکتر آلبو از ایران، مسوولیت وی به دکتر « بازیل» محول شد و یحیی میرزا مدرک دیپلم و مجوز طبابت خود را از او دریافت کرد و به طبابت مشغول شد. در آن زمان هنوز چشم پزشکی به عنوان یک تخصص جداگانه در کشورمان محسوب نمی شد.

در سال 1271 ش.  دکتر « گالزفسکی» فرانسوی برای درمان چشم درد شاهزاده « ظل السلطان » به ایران آمد. این مرد فرانسوی پس از بازدید از مدرسه دارالفنون به دولت ایران قول داد که یکی از شاگردان خود را برای تعلیم چشم پزشکی به ایران بفرستد. به این ترتیب در سال 1273 ش. دکتر «راتول» به ایران آمد و در مدت دو سال شاگردان فراوانی را تربیت کرد که یکی از این چشم پزشکان «یحیی میرزا» بود. از دیگر نفراتی که شاگرد وی بودند، می توان به اسماعیل خان امین الملک، علی رضا مهذب السلطنه، حاج زین العابدین، محمودخان شیمی و میرزا علی خان ناصر الحکماء اشاره کرد.

با گذشت زمان، یحیی شهرتی فوق العاده پیدا کرد به طوری که به دربار پادشاه راه یافت. ناصرالدین شاه قاجار هفته ای یک روز با طبیب های بزرگ ایران غذا می خورد. او یحیی را هم به این جمع دعوت کرد و لقب «لسان الحکما» را به وی اعطا نمود.

یحیی از جمله دانشجویانی بود که برای کامل کردن اطلاعات پزشکی خود به فرانسه سفر کرد. وی در سال 1276 از ایران خارج شد و نزد استادانی چون پروفسور« پاناس» و گالزفسکی به شاگردی مشغول شد. او از سال 1278 تا 1280 رییس کلینیک بیمارستان مخصوص دکتر گالزفسکی شد و در همان زمان به تحصیل خود ادامه داد. او پس از کسب مقام عالی تخصصی چشم پزشکی و گرفتن دانشنامه رسمی از کلینیک چشم پزشکی در فرانسه در سال 1281 به ایران بازگشت.

اندکی پس از ورود وی به کشور، انقلاب مشوطه در ایران به وقوع پیوست و ایران برای نخستین بار دارای مجلس شورای ملی شد. یحیی میرزا در اولین دوره مجلس به عنوان نماینده مشهد انتخاب شد و در دومین دوره مجلس شورای ملی به عنوان نماینده تهران وارد مجلس شد. وی از کسانی بود که در تهیه و تدوین قانون اساسی کشورمان و متمم قانون مشروطه شرکت داشتند. اما علاقه شدیدی که به تخصص خود و درمان بیماران داشت، سبب شد که از سیاست کناره گیری نماید و رییس بخش چشم پزشکی بیمارستان دولتی (سینای کنونی) شود. مدتی بعد و در سال 1294 ش. و در زمان جنگ جهانی اول، شهاب الدوله برادر لسان الحکما وزیر علوم شد و در مدرسه طب، کلاس چشم پزشکی تشکیل داد. سرپرستی کلاس بر عهده یحیی بود و با گذشت زمان، چشم پزشکی ایران پیشرفت های قابل توجهی کسب کرد.

دکتر لسان الحکما تلاش فراوانی می کرد که با تمام وجود به همنوعان خود کمک نماید. او در مطب خود نه تنها از بیماران چیزی به عنوان دستمزد دریافت نمی کرد، بلکه مبلغی نیز به عنوان هزینه دارو و غذا به افراد نیازمند هدیه می داد. وی در کار خود ابتکار به خرج می داد به طوری که روش های مخصوص او در معالجه بیماری های چشم، بعدها نیز در کشورمان توسط دیگر پزشکان تکرار شد. او در سیاست نیز بسیار وطن پرست بود ولی احساس کرد که در پزشکی برای کشور خود مفیدتر خواهد بود به همین دلیل از سیاست کناره گرفت و بعدها حتی پیشنهاد وزارت فرهنگ و بهداری را از طرف نخست وزیر وقت (مستوفی الممالک) نپذیرفت. پس از پایان سلسله قاجار، القاب از اسامی حذف شد و استفاده از نام خانوادگی مرسوم. لسان الحکما نیز نام فامیل «شمس» را برگزید. یحیی شمس به مدت 25 سال ریاست دارالفنون را بر عهده داشت.

دکتر یحیی شمس ملک آراء (لسان الحکماء) در صبحگاه روز یکشنبه 26 فروردین 1324 از دنیا ر فت. وی در هنگام مرگ 72 سال داشت. او تا آخرین لحظات عمر خود به پزشکی مشغول بود و حتی بیماران فقیر را در کنار بستر خود می پذیرفت و برای درمان آنان تلاش می کرد.

 

دکتر لسان الحکماء دارای 5 فرزند پسر و 4 دختر بود که فرزندان او به درجات بالای علمی رسیده و خدمات فراوانی به سرزمین خود انجام دادند. یکی از پسران وی«پروفسور محمدقلی شمس» بنیان گذار چشم پزشکی نوین در ایران بود. دیگر فرزند وی«دکتر علی شمس» خون شناس و رییس بهداری ارتش بود. «دکتر فتحعلی شمس» چشم پزشک و استاد دانشگاه تهران و «دکتر قهرمان شمس» استاد دانشگاه تهران بودند. دیگر فرزندان وی نیز عبارت بودند از: مهندس اکبر شمس، عالم شمس، ملک حامی، پروین جهانبانی و جهان شمس. همچنین دوتن از نوه های لسان الحکماء به چشم پزشکی روی آوردند: «دکتر هرمز شمس» چشم پزشک و استاد دانشگاه تهران و «دکتر محمد معصومی» چشم پزشک در آمریکا. کتاب «بصائر العیون» نیز از نوشته های معروف یحیی شمس است.