کلیسای استپانوس مقدس درشش کیلومتری روستای دره شام به فاصله 15 کیلومتر درغرب شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است.
به گزارش میز ایرانگردی خبرگزاری دانا، کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد. کلیسای استپانوس مقدس درشش کیلومتری روستای دره شام به فاصله 15 کیلومتر درغرب شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است. این کلیسا در کناره رودخانه ارس و در دامنه بلندیهایی به نام ماغارد بنا شده است که بهمین دلیل در منابع کتبی ارمنی به نام " دیر ماغارد" نیز ذکر شده است. استپانوس قدیس یک از اولین افرادی بود که به دین مسیح گرویده و بدست حواریون آن حضرت غسل تعمید یافت. او سپس در شهر اورشلیم به شهادت رسید. به روایتی در این دیر از وی یادگاری بجای مانده است. هر ساله ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان شتافته و در هفته زیارت قره کلیسا زائران بعد از انجام مراسم زیارت قبر تادئوس و قبل از مراجعت به زیارت این دیر نیز میروند. بنا به روایاتی، در قرن هفتم میلادی در همین مکان کلیسای دیگری بوده است که به دلایل نامعلومی تخریب شده است.
در خصوص وجود آن کلیسا ذکری دریک منبع مربوط به سال 649 میلادی محفوظ است. در محل کلیسای مزبور کلیسای استپانوس مقدس در سال 1643 میلادی به دست جاثلیق هاکوب اهل جلفا که در آن دوره اسقف اعظم این دیر بود بنا گردید که در سال 1655 عملیات ساختمانی آن به اتمام رسیده است. در سال 1680 بخشهای دیگری نیز به این دیر اضافه گردید که در سالهای 1704،1826و1865 مرمتهای کلی در ساختمان آن صورت گرفت. این دیر نیز همچون قره کلیسا مورد توجه عباس میرزا قرار گرفته و این شاهزاده در امر ترمیم بناهای آن در سالهای 1820 الی 1826 با ارامنه منطقه همکاری نموده است. سطح کل زیربنای این دیر و ساختمانهای مربوطه بالغ بر 3464 متر مربع است در ابعاد 48.3 و 71.7 متر که در میان برج و باروهای نسبتا مرتفع محصور بوده و تنها راه ورود به آن در سمت غرب بنا است که بنا به ملاحظات استحفاظی 8 متر عقب تر از دیوارهای اصلی تعبیه شده است. بعضی از باروها از طریق راهروهایی که در زیر زمین نقب شده است با یکدیگر مرتبط هستند. بناهای موجود دراین دیر را میتوان به دو دسته کلی شمالی و جنوبی تقسیم نمود که توسط بناهای میانی به همدیگر مربوط میشوند.
لازم به ذکر است که دروازه اصلی دیر در قسمت غربی بنای میانی قرار دارد که بعد از عبور از آن، دو اطاق در طرفین راهروی کوتاهی در جلوی ورودی ساخته شده است که هر یک به قسمتهای شمالی و جنوبی راه پیدا میکنند. قسمت جنوبی: در این بخش از مجموعه ساختمانهای محل اقامت راهبان و بناهای دیگری همچون سالن اجتماعات راهبان و محل اقامت اسقف قرار داشته است که همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. در وسط این ساختمانها حیاطی به ابعاد 24 در 30.3 متر قرار دارد. قسمت شمالی: در این قسمت بنای اصلی کلیسا و بناهای مرتبط با آن که با سنگهای خوش تراش ساخته شده است قرار دارد. پلان کلیسا از خارج چهارگوش و از داخل صلیبی شکل است که در جهت شرق به غرب قرار دارد و در چهار گوشه دارای اطاقکهایی است.
ابعاد کلیسا بالغ بر 15.85 در 22.37 متر است. کلیسا دارای دو ورودی است که در بالای ورودی غربی آن بر روی چهار ستون بالکنی است برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و ورودی بعدی در سمت جنوب کلیسا قرار دارد که در قسمت بیرونی آن و چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار گرفته است. دیوارهای خارجی کلیسا که با سنگ خوش تراش بنا گردیده پوشیده از حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری است. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و بر روی آنان نقاشیهای منحصر بفردی نقاشی شده اند. ساقه گنبد شانزده ضلعی است و در آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بر روی ساقه حجاریهای زیبایی صورت گرفته است و همچنین صلیبهای سنگی کوچکی نیز به تعداد شانزده عدد بر روی گنبد آن نصب شده است که به زیبایی بنا افزوده است. برج ناقوس خانه که آن نیز با سنگهای خوش تراش بنا گردیده در جلوی ورودی جنوبی کلیسا قرار دارد. در سمت شمالی کلیسا نمازخانه حضرت پولوس یا اتاق دانیال قرار دارد که دارای پلان مستطیل شکل بوده و ورودی آن ازسمت غرب بنا است. با توجه به ارزش تاریخی و مذهبی مکان، این دیر تحت مراقبت و عملیات ترمیمی مداوم سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
آندرانيك هويان در مقاله كليساي سنت استپانوس مقدس درمجله ايران زمين مي گويد: كليساي استپانوس مقدس در دژي استوار واقع شده و به مجموعه بناهاي موجود در اين دژ وانگ استپانوس مقدس يا وانگ ماقارات مي گويند ، اين وانگ مانند ساير وانگهاي ارمنيان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنويسان وتذهيب كاران نويسندگان فلاسفه و مورخين و دانشمندان بوده ، وانگ استپانوس از دو نظر براي ارمنيان حائز اهميت است ، كليسا به خاطر سبك بنا و جنبه فرهنگي از مراكز مشهور ديني و فرهنگي ارمنيان است تعداد بسياري خوشنويس و خطاط در اين وانگ گرد آمده و به استنتاج كتب مي پرداختند ، نقاشان و تهذيب كاران با هنر خود بر زيبايي كتابها مي افزودند و به اين سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان يكي از مراكز خوشنويسان ارمني شهرت دارد و هم اكنون تعداد زيادي كتاب در اين وانگ استنتاج شده است و در كتابخانه هاي جمهوري ارمنستان و ايتاليا نگهداري مي شود.
تاريخ دقيق تاسيس كليساي سنت استپانوس كاملا مشخص نيست ، محققين حدس مي زنند بين قرنهاي هفتم تا نهم ميلادي اين كليسا بنا شده باشد.
كهن ترين سند در اين باره مربوط به سال 649 ميلادي است كه از وجود ديري در اين منطقه آگاهي مي دهد ، در زمان سلطنت آشوت باگرادوني پادشاه ارمنستان، كاتاليكوس خاچيك رهبر مذهبي ارمنيان در سال 266 ( ه - ق ) برابر با 976 ميلادي اسقف اعظم بالكن را به سرپرستي وانگ استپانوس مقدس بر گزيد او با هزينه پادشاه كليسايي در محوطه بنا كرد.
هاكوپ جوقاتيسي كه طي سالهاي 1633 تا 1655 / 1043 - 1066 خليفه اعظم وانگ استپانوس بود ، در سال 1643 م / 1053 ه - ق به تجديد بنا و مرمت كليسا پرداخت و در 1655 / 1066 ه - ق به پايان برد.
مرمت بعدي كليسا بين سالهاي 1682 / 1094 تا 1691 / 1102 صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازي كليسا به وسيله عباس ميرزا در سال 1826 / 1243 انجام پذيرفت .
عباس ميرزا در سال 1246 ه - ق / 1830 م روستاي دره شام را به مبلغ سيصد تومان از محبعلي بيك نخجواني خريد و وقف وانگ استپانوس كرد ، كتيبه اي كه به همين مناسبت با خط نستعليق بر روي سنگ آهكي سرخ رنگي از نوع سنگهاي خود بناي كليسا ، بالاي در ورودي كليسا نصب شده است .
متن مندرجات سنگ نبشه به شرح ذيل است
بسم الله الرحمن الرحيم و هو قديم ، در عصر سلطنت اعلي حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سكندرحشمت ، دارادربان ، نواب اشرف ، حضرت نائب السلطنه العليه، عباس ميرزا ارواحنا فداه ،كه خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلي شاه قاجار است ابقي الله عمره و سلطنت وادام الله ملكه كه مرحمت بي‌نهايت درباره كمترين دعا گوي سرگيس ولد استپان خليفه جلفاي من قراء نخجوان داشت كه گويا حسن خدمت كمترين در پيشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراين قريه دره شام را در تاريخ سنه 1246 به اين كمترين كه دعا‌گوي دولت ابد مدت شاهي بودم تیول، مرحمت فرمودند كه صرف اوجاق دانيال (عليه‌السلام) نمايم و دعا‌گوي عمر دولت شاه و شاهزاده و اميرزاده‌ها باشم و در تاريخ سنه 1246 قريه دره شام را از عالي جاه محبعلي بيك نخجواني به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانيال (عليه السلام) ساختيم كه هركس در اين مقام مبارك بعد از اين خليفه بوده باشد به دولت‌شاه ايران واجب است دعا نمايد ثانيا لعنت خدا و نفرين رسول بر آن كسي كه اين قريه را بفروشد يا به بيع گذارد و صرف اوجاق ننمايد.
در خصوص وجود آن کلیسا ذکری دریک منبع مربوط به سال 649 میلادی محفوظ است. در محل کلیسای مزبور کلیسای استپانوس مقدس در سال 1643 میلادی به دست جاثلیق هاکوب اهل جلفا که در آن دوره اسقف اعظم این دیر بود بنا گردید که در سال 1655 عملیات ساختمانی آن به اتمام رسیده است. در سال 1680 بخشهای دیگری نیز به این دیر اضافه گردید که در سالهای 1704،1826و1865 مرمتهای کلی در ساختمان آن صورت گرفت. این دیر نیز همچون قره کلیسا مورد توجه عباس میرزا قرار گرفته و این شاهزاده در امر ترمیم بناهای آن در سالهای 1820 الی 1826 با ارامنه منطقه همکاری نموده است. سطح کل زیربنای این دیر و ساختمانهای مربوطه بالغ بر 3464 متر مربع است در ابعاد 48.3 و 71.7 متر که در میان برج و باروهای نسبتا مرتفع محصور بوده و تنها راه ورود به آن در سمت غرب بنا است که بنا به ملاحظات استحفاظی 8 متر عقب تر از دیوارهای اصلی تعبیه شده است. بعضی از باروها از طریق راهروهایی که در زیر زمین نقب شده است با یکدیگر مرتبط هستند. بناهای موجود دراین دیر را میتوان به دو دسته کلی شمالی و جنوبی تقسیم نمود که توسط بناهای میانی به همدیگر مربوط میشوند.
لازم به ذکر است که دروازه اصلی دیر در قسمت غربی بنای میانی قرار دارد که بعد از عبور از آن، دو اطاق در طرفین راهروی کوتاهی در جلوی ورودی ساخته شده است که هر یک به قسمتهای شمالی و جنوبی راه پیدا میکنند. قسمت جنوبی: در این بخش از مجموعه ساختمانهای محل اقامت راهبان و بناهای دیگری همچون سالن اجتماعات راهبان و محل اقامت اسقف قرار داشته است که همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. در وسط این ساختمانها حیاطی به ابعاد 24 در 30.3 متر قرار دارد. قسمت شمالی: در این قسمت بنای اصلی کلیسا و بناهای مرتبط با آن که با سنگهای خوش تراش ساخته شده است قرار دارد. پلان کلیسا از خارج چهارگوش و از داخل صلیبی شکل است که در جهت شرق به غرب قرار دارد و در چهار گوشه دارای اطاقکهایی است.
ابعاد کلیسا بالغ بر 15.85 در 22.37 متر است. کلیسا دارای دو ورودی است که در بالای ورودی غربی آن بر روی چهار ستون بالکنی است برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و ورودی بعدی در سمت جنوب کلیسا قرار دارد که در قسمت بیرونی آن و چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار گرفته است. دیوارهای خارجی کلیسا که با سنگ خوش تراش بنا گردیده پوشیده از حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری است. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و بر روی آنان نقاشیهای منحصر بفردی نقاشی شده اند. ساقه گنبد شانزده ضلعی است و در آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بر روی ساقه حجاریهای زیبایی صورت گرفته است و همچنین صلیبهای سنگی کوچکی نیز به تعداد شانزده عدد بر روی گنبد آن نصب شده است که به زیبایی بنا افزوده است. برج ناقوس خانه که آن نیز با سنگهای خوش تراش بنا گردیده در جلوی ورودی جنوبی کلیسا قرار دارد. در سمت شمالی کلیسا نمازخانه حضرت پولوس یا اتاق دانیال قرار دارد که دارای پلان مستطیل شکل بوده و ورودی آن ازسمت غرب بنا است. با توجه به ارزش تاریخی و مذهبی مکان، این دیر تحت مراقبت و عملیات ترمیمی مداوم سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
آندرانيك هويان در مقاله كليساي سنت استپانوس مقدس درمجله ايران زمين مي گويد: كليساي استپانوس مقدس در دژي استوار واقع شده و به مجموعه بناهاي موجود در اين دژ وانگ استپانوس مقدس يا وانگ ماقارات مي گويند ، اين وانگ مانند ساير وانگهاي ارمنيان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنويسان وتذهيب كاران نويسندگان فلاسفه و مورخين و دانشمندان بوده ، وانگ استپانوس از دو نظر براي ارمنيان حائز اهميت است ، كليسا به خاطر سبك بنا و جنبه فرهنگي از مراكز مشهور ديني و فرهنگي ارمنيان است تعداد بسياري خوشنويس و خطاط در اين وانگ گرد آمده و به استنتاج كتب مي پرداختند ، نقاشان و تهذيب كاران با هنر خود بر زيبايي كتابها مي افزودند و به اين سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان يكي از مراكز خوشنويسان ارمني شهرت دارد و هم اكنون تعداد زيادي كتاب در اين وانگ استنتاج شده است و در كتابخانه هاي جمهوري ارمنستان و ايتاليا نگهداري مي شود.
تاريخ دقيق تاسيس كليساي سنت استپانوس كاملا مشخص نيست ، محققين حدس مي زنند بين قرنهاي هفتم تا نهم ميلادي اين كليسا بنا شده باشد.
كهن ترين سند در اين باره مربوط به سال 649 ميلادي است كه از وجود ديري در اين منطقه آگاهي مي دهد ، در زمان سلطنت آشوت باگرادوني پادشاه ارمنستان، كاتاليكوس خاچيك رهبر مذهبي ارمنيان در سال 266 ( ه - ق ) برابر با 976 ميلادي اسقف اعظم بالكن را به سرپرستي وانگ استپانوس مقدس بر گزيد او با هزينه پادشاه كليسايي در محوطه بنا كرد.
هاكوپ جوقاتيسي كه طي سالهاي 1633 تا 1655 / 1043 - 1066 خليفه اعظم وانگ استپانوس بود ، در سال 1643 م / 1053 ه - ق به تجديد بنا و مرمت كليسا پرداخت و در 1655 / 1066 ه - ق به پايان برد.
مرمت بعدي كليسا بين سالهاي 1682 / 1094 تا 1691 / 1102 صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازي كليسا به وسيله عباس ميرزا در سال 1826 / 1243 انجام پذيرفت .
عباس ميرزا در سال 1246 ه - ق / 1830 م روستاي دره شام را به مبلغ سيصد تومان از محبعلي بيك نخجواني خريد و وقف وانگ استپانوس كرد ، كتيبه اي كه به همين مناسبت با خط نستعليق بر روي سنگ آهكي سرخ رنگي از نوع سنگهاي خود بناي كليسا ، بالاي در ورودي كليسا نصب شده است .
متن مندرجات سنگ نبشه به شرح ذيل است
بسم الله الرحمن الرحيم و هو قديم ، در عصر سلطنت اعلي حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سكندرحشمت ، دارادربان ، نواب اشرف ، حضرت نائب السلطنه العليه، عباس ميرزا ارواحنا فداه ،كه خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلي شاه قاجار است ابقي الله عمره و سلطنت وادام الله ملكه كه مرحمت بي‌نهايت درباره كمترين دعا گوي سرگيس ولد استپان خليفه جلفاي من قراء نخجوان داشت كه گويا حسن خدمت كمترين در پيشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراين قريه دره شام را در تاريخ سنه 1246 به اين كمترين كه دعا‌گوي دولت ابد مدت شاهي بودم تیول، مرحمت فرمودند كه صرف اوجاق دانيال (عليه‌السلام) نمايم و دعا‌گوي عمر دولت شاه و شاهزاده و اميرزاده‌ها باشم و در تاريخ سنه 1246 قريه دره شام را از عالي جاه محبعلي بيك نخجواني به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانيال (عليه السلام) ساختيم كه هركس در اين مقام مبارك بعد از اين خليفه بوده باشد به دولت‌شاه ايران واجب است دعا نمايد ثانيا لعنت خدا و نفرين رسول بر آن كسي كه اين قريه را بفروشد يا به بيع گذارد و صرف اوجاق ننمايد.
